شماره ۱۲۱۸ ـ پنجشنبه ۲۶ فوریه ۲۰۰۹
قصر بهرام
پارک طبیعی کویر که در فاصله نسبتا کمی از تهران واقع شده از لحاظ تنوع گونه های جانوری و گیاهی و از دیدگاه باستان شناسی و زمین شناسی، منطقه غنی پر ارزشی است که پژوهشگران و طبیعت دوستان را به سوی خویش فرا می خواند و اهمیتش آن چنان که باید و شاید هنوز شناخته نشده است.
پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر در فاصله ی ۵۰ کیلومتری جنوب شرقی تهران، در غرب کویر مرکزی ایران و شرق دریاچه نمک، بین ورامین، گرمسار، کاشان و قم قرار گرفته است. منطقه حفاظت شده کویر به فاصله کمی از ورامین و در جنوب شرقی آن واقع شده و ۲۵۰۰۰۰ هکتار مساحت دارد. پارک ملی کویر با مساحت ۴۲۰۰۰۰ هکتار در جنوب شرقی منطقه حفاظت شده کویر واقع است.
ما از طریق ورامین، مبارکیه، گردنه بابا همت به کاروانسرای قصر بهرام می رسیم. این جاده، بخصوص بعد از مبارکیه بسیار ناهموار است و عبور از آن با جیپ یا سایر اتومبیل های شاسی بلند دو دیفرانسیل مناسب تر است. نخستین پاسگاه شکاربانی در مبارکیه (در جنوب ورامین) واقع است که آغاز منطقه حفاظت شده کویر محسوب می شود. بعد از مبارکیه جاده خاکی به سمت جنوب شرقی به موازات رشته کوه دوازده امام پیش می رود. در کناره شرقی این رشته کوه در محلی به نام “نره خر کوه” یک معدن باریت وجود دارد. با پیمودن عرض این منطقه وارد پارک ملی کویر می شویم. پیش از عبور از گردنه ای به نام “گدار گل سرخ” موقتا می توان از جاده اصلی به جاده ای فرعی در سمت چپ پیچید و از غاری به نام “زندان افغان” دیدن کرد. بعد از عبور از گردنه گدار گل سرخ راهی از سمت راست به طرف جنوب که به سوی پاسگاه شکاربانی “سفید آب” در منتی الیه جنوبی پارک می رود، جدا می شود، ولی مسیر ما همچنان در جهت جنوب شرقی، به سوی “سیاه کوه” که از دور دیده می شود، به قصد رسیدن به “قصر بهرام” ادامه خواهد یافت و پیش از غروب به قصر بهرام که در دامنه ی شمالی سیاه کوه واقع است، خواهیم رسید. در این کاروانسرا یک پاسگاه شکاربانی وجود دارد. پس از اتراق شبانه در این کاروانسرا و رصد آسمان، روز بعد از کاروانسراهای موسوم به “حرمسرا” و “عین الرشید”، آب انبار “حوض قیلوقه”، “حوض آقا محمد”، “چشمه شاهی” و جاده ی سنگفرش دیدن می کنیم و از طریق مبارکیه و ورامین به تهران باز میگردیم.
دیدار از پارک ملی کویر می تواند از جنبه های گوناگون علمی جالب توجه و پر بار باشد. مطمئناً دوستداران اخترشناسی که می خواهند آسمان پر ستاره ای را تماشا کنند، در شبانگاه کویر صحنه ی مطلوب خود را خواهند یافت. آثار باستانی موجود در این منطقه، موضوع مطالعه ی ارزشمندی برای پژوهشگران و کارشناسان معماری و باستان شناسی است. مطالعات محدود و پراکنده ای که در این زمینه صورت گرفته و در مقایسه با کار پیگیری و همه جانبه قاچاقچیان حرفه ای آثار عتیقه که دست اندرکار تخریب روزافزون آثار باستانی اند، ناچیز می نماید! اینان آنچه را که بردنی نیست، ویران می کنند. جای خوشوقتی است که در حال حاضر کاروانسرای قصر بهرام نسبتا سالم مانده و آن را می توان مهمترین اثر تاریخی این منطقه دانست. خوشبختانه قصر بهرام (ولو بکندی) در دست مرمت و بازسازی است و باید امیدوار بود مسئولان امر با توجه به اهمیت تاریخی و معماری این بنا و با در نظر گرفتن اینکه قصر بهرام پایگاه اصلی برای اقامت بازدیدکنندگان پارک ملی کویر است، امکانات مالی و تدارکاتی کافی به این امر اختصاص دهند. در این منطقه سنگواره (فسیل) های جالبی یافت می شود که هنوز مورد بررسی دقیق و جامعی قرار نگرفته اند و همچنان باید چشم انتظار پژوهشگران تازه نفسی بود که دوران تحصیل خود را با جدیت و موفقیت به پایان برسانند و به سهم خود در رفع این کاستی ها بکوشند و بدانند که اگر چه نخستین پویندگان هر راه با دشواریهای بیشتر و بزرگتری رو به رو می شوند، اجر و لذت کارشان هم به همان نسبت بیشتر است. برای طیف وسیعی از پژوهشگران و طبیعت دوستان، پارک ملی کویر رازهای ناگشوده بی پایان در سینه دارد. نوشته ای که بر دیوار سالن اداره ی حفاظت محیط زیست ورامین دیده می شود این مفهوم را در کلامی فشرده و زیبا بیان کرده است: کویر خطای طبیعت نیست، بلکه پیکره پر رمز و راز و شکوهمند آن است.
سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۱۳۶۳ کتابی تحت عنوان پارک ملی کویر منتشر کرده که حاوی اطلاعات و عکسهای جالبی راجع به این پارک است و در بازدید از پارک و نیز برای تهیه این گزارش مورد استفاده قرار گرفته است.
برای ورود به کویر چند مسیر وجود دارد که برخی از آنها متروک و برخی دیگر به علت ناهمواریها و آسیب دیدگیها صعب العبور هستند. علاوه بر مسیری که از طریق ورامین و مبارکیه به قصر بهرام می رسد، راه دیگری نیز وجود دارد که از سمت جنوب، با گذشتن از کاشان و آران و مرنجاب به سفیدآب می رسد که جنوبی ترین پاسگاه شکاربانی پارک کویر در آن واقع است. یک جاده خاکی شمالی ـ جنوبی پاسگاه سفیدآب را در نزدیکی گدار گل سرخ به راه مبارکیه، قصر بهرام وصل می کند. یکی دیگر از راههای مهم این منطقه جاده ملک آباد است که مبارکیه را به معدن استرانیسم واقع در دامنه غربی کوه نخجیر (در شرق پارک) و پاسگاه شکاربانی ملک آباد وصل می کند. راه دیگری که برای دستیابی به پارک وجود دارد و فعلا متروکه است راه کهک نام دارد که از گرمسار به آبادی کهک رفته و از آنجا از طریق جاده سنگفرش به پارک می رسد. یک جاده مهم در داخل پارک ملی کویر راهی است که قصر بهرام را به جزیره سرگردان متصل می کند. جزیره ی کوچکی که محل زاد و ولد فلامینگوهاست.
آثار باستانی
در این منطقه، آثار باستانی عمدتاً به صورت بازمانده کاروانسراها و تاسیسات دیگری است که برای اتراق و استفاده کاروانیانی که از راههای طولانی و دشوار کویر می گذشتند، ساخته شده بود. ساختن این گونه کاروانسراها در کشور ما سابقه ای دیرینه دارد که به پیش از اسلام برمی گردد. در چند قرن اخیر در دوران پادشاهان صفوی، نادرشاه و سلسله های زندیه و قاجاریه در گوشه و کنار کشور کاروانسراهای متعددی بر کنار جاده های ارتباطی ساخته شد. معماری خاص این کاروانسراها طوری بود که مسافران خسته و راه پیموده را از گرما و سرما و باد حفظ می کرد و در خود پناه می داد و برای ادامه سفرشان امکان تجدید قوا فراهم می آورد. این بناها که بسته به نوع استفاده و اهمیت مسیر، از لحاظ وسعت، فضاسازی و امکانات تفاوت هایی با یکدیگر داشتند به نامهایی چون کاروانسرا، رباط، ساباط و خان نامیده می شدند. این پایگاههای بین راهی که لازمه سفرهای طولانی کاروانها بود، شامل بارانداز یا انبار برای تخلیه کالاها و اتاقهایی برای سکونت مسافران، کاروانیان و قافله داران و نیز محلهایی برای نگهداری دامها و چارپایان بوده است.
در برخی از کاروانسراها که مورد استفاده امرا و قدرتمندان بود محلی به نام شاه نشین ساخته می شد که عبارت بود از طبقه فوقانی که تنها بخش دو طبقه کاروانسرا با ایوانی مشرف به دروازه ورودی کاروانسرا بود.
مهمترین اثر باستانی موجود در پارک ملی کویر کاروانسرای قصر بهرام است که نسبتا سالم مانده و هنوز قابل استفاده است. با آنکه این بنا به سبک ساختمانهای دوره ی صفوی است احتمالا قدمت آن بیشتر است، یا بر روی اثری بازمانده از دوره های کهن تر بنا شده است. نام قصر بهرام که یادآور نام شاهان و سرداران ساسانی است، این گمان را تقویت می کند. به نظر برخی از دست اندرکاران، قصر بهرام کاروانسرا به معنای رایج کلمه نبوده، بلکه ساختمان شکاری سلاطین صفوی بوده است. این بنا کلا به شکل مستطیلی به ابعاد تقریبی ۷۵ در ۶۵ متر است که محوطه داخلی آن به ابعاد تقریبی ۴۰ در ۳۰ متر است و کشیدگی آن در جهت شرقی ـ غربی است. ضلع جنوبی آن رو به ارتفاعات سیاه کوه و ضلع شمالی آن به سوی دشت شمالی سیاه کوه است که “هموار نسار سیاه کوه” نام دارد و در شمال به کویر گرمسار می رسد. این کاروانسرا عمدتا از سنگهای نسبتا بزرگ تراش خورده ساخته شده و در بخشهایی از آن آجر نیز به کار رفته است. چهار برج ۱۶ ضلعی در چهار گوشه و دو برج در وسط اضلاع شرقی و غربی این بنای عظیم سنگی قرار دارد. در جبهه شمالی و جنوبی دو سکوی ممتد وجود داشته که اغلب قسمت های آن از میان رفته است. قصر بهرام دو دروازه بزرگ رو به روی هم در ضلع های جنوبی شمالی داشته که در حال حاضر تنها دروازه شمالی آن مورد استفاده قرار می گیرد. در دو طرف دروازه ورودی دو ردیف پله سنگی به پشت بام منتهی می شود. گرداگرد قصر بهرام راهرویی به عرض ۴ متر برای نگهداری چارپایان وجود دارد که در محل تقاطع اضلاع، دارای سقفهای عرق چین مانند با نورگیر است. شاه نشین قصر بهرام در وسط ضلع غربی آن ساخته شده و در وسط ضلع شرقی نیز ایوان بزرگی وجود دارد. هر یک از اضلاع شرقی و غربی در هر سمت شاه نشین با یاران دو حجره اتاق مانند با ایوان ساخته شده و در هر سمت دروازه شمالی و جنوبی نیز سه حجره مشابه وجود دارد که مجموعا ۲۰ حجره قصر بهرام را تشکیل می دهند. بر روی دیوار گچی شاه نشین تا چند سال پیش نوشته ای به تاریخ ۱۰۴۳ (قمری) وجود داشت. آب این کاروانسرا از چشمه ای موسوم به “چشمه شاهی” در ارتفاع ۱۳۰۰ متری و در دامنه جنوبی سیاه کوه تامین می شود. در گذشته ی دور یک آبراه سنگی به صورت سنگهای ناودانی شکلی که در طول ۱۲ کیلومتر به هم جفت شده بودند، آب چشمه را به قصر بهرام می رساند. هنوز بخشهایی از این آبراه سنگی به صورت پراکنده باقی مانده است و فعلا آب چشمه به وسیله لوله فولادی و شیلنگ به قصر بهرام آورده می شود. بر دیوارهای خارجی قصر بهرام آثار اصابت گلوله هایی مشاهده می شود که از نبردهایی در ایام گذشته حکایت دارد.
در دو کیلومتری شمال قصر بهرام آثار بنای وسیع و عظیمی به جا مانده که بر سر راه آبراه سنگی واقع شده و حرمسرا یا حرمخانه نام دارد. در اینجا جویندگان گنج (که همان قاچاقچیان آثار عتیقه و حفاران غیرمجاز آثار باستانی اند) به یاری طبیعت برخاسته اند و آن میزان ویرانی به بار آورده اند که شاید در طول هزار سال از باد و باران و زمین لرزه ساخته نبود. آنان در واقع گنجینه ای را به باد داده اند که هرگز بازیافتنی نیست. در چهار کیلومتری جنوب غربی قصر بهرام نیز آثار کاروانسرایی به نام عین الرشید باقی مانده است که نقشه آن از لحاظ معماری شبیه قصر بهرام ولی از آن کوچکتر بوده است و در دو سوی دروازه ها و ایوانهای واقع در وسط اضلاع آن مجموعا ۱۲ حجره وجود داشته است. در کنار این کاروانسرا چشمه ای به نام چشمه عین الرشید وجود دارد که در اطراف آن نیزار پدید آمده است. در کاروانسرای عین الرشید نیز مشاهده صحنه های فجیعی از تخریب عمدی آثار باستانی دل هر بیننده میهن پرست و فرهنگ دوستی را به درد می آورد. به قرار اطلاع کاروانسراهای حرمخانه و عین الرشید تا سال ۱۳۳۴ دارای سقف بوده اند که بعد این سقفها دستخوش تخریب شده است.
اثر باستانی دیگر این منطقه بازمانده قلعه نایب حسین کاشی در نزدیکی رشته کوه سفیدآب است. نایب حسین و یاران او که در اواخر دوره ی قاجاریه با درباریان و اشراف می جنگیدند، در مواقع لزوم به این قلعه که جز با توپخانه قابل فتح نبود، پناه می آورد. درباره این شخص منظومه ای به سبک شاهنامه به نام “فتحنامه نایبی” سروده شده بود که همزمان با اعدام وی منتشر و بلافاصله نسخه های آن به وسیله حکومت قاجار جمع آوری شد. این منظومه اخیراً تجدید چاپ شده است. (تهران، نشر اسپرک، ۱۳۶۸) در شمال غربی منطقه حفاظت شده کویر، کاروانسرای نسبتا بزرگی به نام “قلعه دیر” وجود دارد که در مصالح و معماری آن نشانه هایی از دوران ساسانی، سلجوقی و صفویه دیده می شود. با توجه به اینکه این بنا رو به مشرق ساخته شده شاید زمانی پرستشگاه بوده است. این بنا هنوز قابل مرمت و نگهداری است.
ادامه دارد
ایمیل نویسنده:
eftekhari1956@yahoo.ca
