بررسی فوتبال ایران در مراحل مختلف و سیر تحول این ورزش را در چارچوب دوره‌های زمانی مشخص پی می‌گیریم:
ـ دوره اول از ابتدا تا سال ۱۲۹۹ تولد فوتبال در ایران
ـ دوره دوم از ۱۳۰۱ تا ۱۳۲۰ پاگرفتن فوتبال
ـ دوره سوم از ۱۳۲۱ تا ۱۳۴۳ دوران بلوغ فوتبال
ـ دوره چهارم از ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۱ دوران رشد و شکوفایی
ـ دوره پنجم از ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۷ دوران اوج و جهانی شدن
ـ دوره ششم از ۱۳۵۸ تا ۱۳۷۵ دوران فراز و نشیب
ـ دوره هفتم از ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۲ آغازی دوباره
دوره اول: از ابتدا تا سال ۱۲۹۹
تولد فوتبال در ایران
فوتبال را انگلیسی ها به ایران آوردند و با حضور خود در صنعت نفت نخست این بازی را در سرزمین نفت‌خیز خوزستان به طور عام و شهرهای مسجد سلیمان، آغاجاری، آبادان، اهواز و خرمشهر رواج دادند و همین پیشینه بود که مناطق نفت‌خیز را به شهرهای فوتبال‌خیز بدل کرد.
در سال ۱۲۹۶ در میدان مشق (که بعدها باغ ملی، وزارت امور خارجه، شهربانی کل کشور و ستاد ارتش در آن مستقر شد) مدرسه قزاقخانه پا گرفت که متعلق به روس های تزاری بود. ورزش در این مدرسه به عنوان عاملی برای تقویت قدرت بدنی انجام می‌شد. یکی از معلمان برجسته این مدرسه یک نظامی به نام اسماعیل خان شفاهی بود که در روسیه تحصیل کرده بود و سالها بعد رئیس قورخانه شد و تا درجه سرلشکری در ارتش خدمت کرد. پس از مدرسه قزاقخانه در تهران دارالمعلمین ورزش شکل گرفت که در آن ورزش های سوئدی و شمشیربازی تدریس می‌شد چرا که استاد برجسته آن میرمهدیخان ورزنده بود که مدتها در ترکیه اقامت داشت و شمشیربازی را از سلیم سری استانبولی فرا گرفته بود. از شاگردان اولین دوره این مرکز می‌توان از صدری، مفید، صفوی و برخی دانشجویان دانشکده افسری نام برد که پس از فراغت از تحصیل در واحدهای مختلف ارتش سرگرم تعلیم ورزش شدند. میرمهدیخان ورزنده که تلویحا ریاست ورزش را به عهده داشت، باشگاه ژیمناستیک خود را در خیابان شاهپور ایجاد کرد. ورزش های مدرن از دل همین مراکز درآمدند که واژه‌های نامأنوس و جدید کلوب و اسپرت را رواج دادند و فوتبال یکی از این واژه‌ها بود.
فوتبال در پایتخت به واسطه حضور کارمندان انگلیسی بانک شاهنشاهی، تلگرافخانه هند و اروپا، دفتر کمپانی هند شرقی و اعضای سفارتخانه دولت فخیمه رواج یافت. بنا بر روایات شفاهی از حدود سال ۱۲۸۵ انگلیسی ها مسابقاتی را بین خود برگزار می‌کردند و این ورزش که سوغات فرنگی ها بود اندک اندک بین جوانان مشتاق ایرانی طرفدارانی پیدا کرد.
هوارد کنسول انگلیس رهبری تیم های فوتبال انگلیسی را به عهده داشت و هر سال تعدادی توپ برای برگزاری مسابقه بین نهادهای بریتانیایی از انگلستان با خود به ایران می‌آورد، بعدها ذکایی و محلاتی به تولید توپ پرداختند.
در کنار تیم های بانک شاهنشاهی و تلگرافخانه، انگلیسی ها سه تیم دیگر داشتند و مسابقاتی را تحت عنوان مسابقات باشگاهی برگزار می‌کردند. دیدارهای اولیه تا سال ۱۳۰۰ و طی شش سال در میدان مشق برگزار شد و پس از آن زمین لنج (محل دبیرستان البرز در چهارراه کالج) مورد استفاده قرار گرفت. از دیگر زمین های آن دوران می‌توان از خیام، علمیه، خندق و شعاع مظفر نام برد.
پیش از این گفتیم که اسماعیل خان شفاهی یکی از معلمان برجسته مدرسه قزاقخانه بود و دارالمعلمین ورزش به همت میرمهدیخان ورزنده شکل گرفت و از دل همین مراکز تیم هایی تشکیل شد که در ارتباط با نیروهای نظامی بودند. بر مبنای چنین سابقه‌ای از سال ۱۲۹۹ مسابقات هفت لشکر در میدان مشق شکل گرفت که با حضور تیم های بانک شاهنشاهی و تلگرافخانه و تیم منتخبی از ۳ تیم دیگر انگلیسی و تیم هایی مرکب از بازیکنان برجسته ایرانی برگزار شد و تیم بانک شاهنشاهی در سال های ۱۳۰۱ و ۱۳۰۲ به قهرمانی دست یافت. از بازیکنان برجسته ایرانی در این دوره می‌توان عزیز رفیعی، علی معتمدی، برادران اصلانی، رضا ربیع زاده، اشرفی، هامبارسون و کریم زندی را نام برد.
این نکته نیز گفتنی است که سوابق مکتوب و مدونی از این دوران در دست نیست و بخش عمده اطلاعات (نقل شفاهی) در دهه ۱۳۴۰ در تنها جریده ورزشی یعنی هفته‌نامه کیهان ورزشی درج شده است. به طور مثال کریم زندی در مصاحبه با این نشریه (شماره ۶۴۱، ۷ مرداد۱۳۴۶) عنوان کرد که در سال ۱۳۰۴ تنها بازیکن ایرانی بود که به عضویت تیم منتخبی از بازیکنان انگلیسی مقیم ایران درآمد و این تیم را در سفر به عراق همراهی کرد.
دوره دوم: از سال ۱۳۰۰ تا سال ۱۳۲۰
استادیوم امجدیه ـ سال ۱۳۱۵ خورشیدی
پا گرفتن فوتبال
از شروع این دوره تیم های فوتبال شکل گرفتند، اما همانطور که خیلی زود تشکیل می‌شدند، به سادگی نیز فرو می پاشیدند. محمدعلی شکوه در سال ۱۳۰۰ تیم تهران را شکل داد. از بازیکنان این تیم می‌توان به: اقتدار (ملقب به عزیز قبله)، برادران خان سردار (حسینعلی، احمدعلی و محمدعلی)، برادران خلعتبری (ارسلان و عبدالله)، کریم زندی، امیر اصلانی (ملقب به علی گیوه‌ای)، ناصر انشا (ملقب به ناصر فنر)، علوی‌تبار، مصطفی معتمدی و مهنا یاد کرد.
کلوب توفان با حسین صدقیانی (حسین استانبولی ـ حسین دریبی «دریبلی»)، کنی، رضاقلی کلانتر، حسین ماسیس (ماسیست) و سیف‌الله آهنی، و ارامنه اسپرت یا اسپورت ارامنه با هراند، آرشاک و پل از دیگر تیم های دوران ابتدایی فوتبال بودند.
در این دوران رقابت تیم های فوتبال ایرانی با تیم های انگلیسی نوعی احساسات وطن‌پرستی را برانگیخت و دیدار تیم تهران با تیم منتخب انگلیسی در حضور رضاشاه کبیر جلوه ملی‌گرایی به خود گرفت. وقتی تیم انگلیسی در نیمه اول گلی به ثمر رساند اعلیحضرت فقید قصد ترک محل را داشت ولی اصرار امیرموثق نخجوان باعث تداوم حضور شد. تیم تهران در نیمه دوم با زدن دو گل مسابقه را به نفع خود پایان داد و موجب ابراز احساسات شدید شد به قسمی که میرمهدیخان ورزنده در اوج هیجان فریاد برآورد: “امروز جوانان ایرانی فاتح رویارویی با انگلیس ها شدند که فوتبال را به ایشان آموخته بودند”.
قدیمی ترین عکس از فوتبال ایران ـ آبادان سال ۱۳۱۵
نفرات برتر تیم تهران در این دیدار عبارت بودند از: حسینعلی و محمدعلی خان سردار، رضا کلانتر، شیبانی، خواجه‌نوری، افخمی، پل و هراند گالوستیان. محمدعلی سردار دروازه‌بان این تیم در سوئیس عضو تیم سروت ژنو بود که در دیدار تیم ملی سوئیس با فرانسه پس از آسیب دیدگی دروازه‌بان اصلی از دروازه این تیم دفاع کرده بود. علاوه بر او دیگر بازیکن نامدار ایرانی که در اروپا بازی کرده بود حسین صدقیانی بود. او به هنگام اقامت در ترکیه در تیم فنرباغچه بازی کرده بود. در بلژیک با پیراهن راپید وین و شالروا به میدان رفت و در مراجعت به ایران باشگاه ورزشی فردوسی مشهد را بنیاد نهاد. صدقیانی پس از حضور در تهران یکی از مردان کلیدی فوتبال ایران تا دهه ۱۳۵۰ شد.
در سال ۱۳۰۲ اولین دوره مسابقات رسمی با حضور کلوب ایران، اسپرت ارامنه و توفان برگزار و تیم کلوب ایران قهرمان شد.
در سال ۱۳۰۳ مسابقات بین تیم های اجتماعیون، کلوب ایران، اسپرت ارامنه، شعاع و توفان انجام شد و مجددا تیم کلوب ایران قهرمان شد.
سال ۱۳۰۴ شاهد اتفاق قابل توجهی در فوتبال ایران بود چرا که دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به مناسبت تاجگذاری رضا شاه پهلوی از تیم ایران برای مسابقه در بادکوبه دعوت به عمل آورد. در پاسخ به این دعوت تیم منتخب تهران که از بازیکنان تیم های کلوب ایران، اسپرت ارامنه و توفان شکل گرفته بود به سرپرستی میرمهدیخان ورزنده و ابوالفضل صدری راهی آن کشور شد. حسینعلی خان سردار، حسین صدقیانی، علی کنی، محمدعلی شکوه‌نیا، رضاقلی کلانتر، هراند، پل، عزیزالله افخمی، محمدعلی خان سردار، احمدعلی خان سردار، حسن مفتاح، امیر اصلانی و عزیز اقتدار اعضای این تیم بودند.
این تیم در دیدار اول مقابل تیم منتخب بادکوبه قرار گرفت و با نتیجه ۲-۰ مغلوب آن تیم شد. دیدار دوم مقابل تیم دانشکده نفت بادکوبه انجام شد که دو تیم بدون گل، مساوی میدان را ترک کردند. مسابقه سوم در مقابل کلنی بادکوبه با نتیجه ۴-۱ به نفع میزبان پایان یافت.
در سال ۱۳۰۵ ابراهیم معزی، عزیز سرتیپ و شیروانی بنیانگذاران تیم قدرتمند ایران بودند که تا سال ۱۳۰۷ قهرمان مسابقات شد.
در سال ۱۳۰۷ تیم بادکوبه مهمان فوتبال ایران شد و در دو مسابقه، در مقابل دو تیم مختلف قرار گرفت. مسابقه اول در مقابل تیم برگزیده وزارت معارف انجام شد که حاصل آن شکست ۷-۰ بود. در مسابقه دوم تیمی مرکب از بازیکنان قدیمی به مصاف تیم بادکوبه رفت که شکست ۴-۱ حاصل آن شد. حسین مفتاح که به بادکوبه سفر کرده بود درباره این مراودات ورزشی گفت: “این دیدارها برای ما این حسن را داشت که دریافتیم دریبل کردن و تکروی به درد نمی‌خورد. هریک از ما در حرکات فردی تخصص داشتیم که این ورزش ما باب مملکت و موردپسند عامه بود ولی با دیدن مسابقات خارجی و تیم بادکوبه دریافتیم منظور و هدف فوتبال جز آن چیزی است که تا آن روز دنبال می‌کردیم”.
شکست در مقابل بادکوبه موجب سرخوردگی بازیکنان شد و تا سال ۱۳۱۱ مسابقات باشگاه ها برگزار نشد. در سال ۱۳۱۲ مسابقات با شرکت ۳ تیم ایران، شعاع و روئین‌تن انجام شد. از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰ تیمهای توفان و ایران رقابت عمده را با یکدیگر داشتند و هر یک چند بار به قهرمانی رسیدند.
در این دوران هیچ سازمان مشخصی هدایت فوتبال را در دست نداشت، اما اندک اندک فوتبال تهران داوران خاص خود را پیدا کرد. ارسلان و عبدالله خلعتبری، حیدری، مهران، محمودپور، سردار اکرم قره‌گزلو، عظام السلطنه ذوالفقاری و سرلشکر حسین سیاسی از جمله اولین داوران بودند. در این دوران علاقمندان ورزش با تشکیل مجامع ورزشی، مسابقات فوتبال را در زمین های لنج، سلطانی، دولت و خیام برگزار می‌کردند. اجتماعیون افخمی، شعاع و کانون ورزشی ایران از معروفترین این مجامع بودند. کانون ورزش ایران به همت احمد ایزدپناه شکل گرفت و شخصیت های سیاسی مثل سرلشکر حسین سیاسی، سپهبد افخمی، سید علی محسنی، مجید ابراهیمی، عباس مسعودی، قهرمان و کتابچی خان در آن عضویت داشتند. آیین ورزش عنوان نشریه هفتگی مجمع آقا شعاع بود که خوانندگان خاص خود را داشت.
از دیگر تیم های معروف این دوران تدین و کوهستانی بودند. سیدمحمد تدین که نماینده بیرجند و رئیس مجلس بود از ورزش حمایت می‌کرد و لایحه ورزش اجباری در دبیرستان را به تصویب مجلس رساند. بازیکنان تیم فوتبال تدین دانش‌آموزان دبیرستان تدین بودند. تیم دوم تدین خورشید نام داشت که بعدها بدل به تیم دارایی شد. بازیکنان سرشناس این تیم عبارت بودند از: مهدی نیکخو، برادران گنج‌بخش، برادران اخوان، حسین مظاهری، مجذوب، علاقمند و کاشانی. در تیم خورشید دردشتی، حیدر داناییان، محب و خبیری عضویت داشتند.
در آخرین سال های دهه ۱۳۱۰ که ولیعهد از سوئیس مراجعه کرده بود و در مدرسه له‌روزه سرگروه تیم فوتبال بود تیم توفان تنها تیمی بود که هفته‌ای یکروز در برابر محمدرضا شاه فقید بازی می‌کرد. اکبر حیدری، مصطفی سلیمی، مصطفی بهارمست، عزیز فرزانگان، علی ثقفی، محمد جلیلی (ملقب به محمد دریبلی)، حسام محسنی، عباس قریب، قاسم سلیمی، خان خانا و حسین صدقیانی از بازیکنان توفان در این مقطع بودند. تیم کوهستانی شامل بازیکنان معروفی مثل عباس تنیده‌گر(معروف به عباس سیاه)، اصغر زاهدی، ناصر انشا، محمد انشا، عباس شهمیرزاد و احمد پهلوون بود. تیم های دیگر این دوره عبارت بودند از: متفق، سرعت، اسپرت ارامنه و فرانک پرسان که تیم فرانسویان مقیم تهران بود.
ورزش دولتی در سال ۱۳۱۳ پا گرفت و رضاشاه تأسیس انجمن تربیت بدنی و پیشاهنگی را به حکیم‌الملک سپرد. پس از او رهبری ورزش به عهده مردان سیاسی بود که از جمله آنها می‌توان از: حسین علا، حسین سمیعی، محمدعلی تربیت، الهیار صالح، ابوالحسن ابتهاج و غلامعلی شایگان نام برد. تهیه زمین و ساخت ورزشگاه امجدیه در این دوران به عهده حکمت واگذار شد و پس از وی مرآت کار را دنبال کرد و اقدام به ساخت زمین شماره ۲ فوتبال، زمین های تنیس و استخر شنا در آن مجموعه کرد که به مرکز ویژه ورزش تهران بدل شد.
در سال ۱۳۱۸ سالروز تولد محمدرضا شاه پهلوی در امجدیه برگزار شد که بدون وقفه تا سال ۱۳۵۰ ادامه یافت. در این مراسم ولیعهد جوایزی را به تیم های سرباز و دبیرستان نظام اهدا کرد که در آن سال به ترتیب قهرمان و نایب قهرمان مسابقات فوتبال شده بودند.
ادامه دارد
* سیدعلی پورحسینی مترجم کتاب “راهنمای مربیگری و آموزش شگردهای فوتبال” برای فدراسیون فوتبال و مولف مجموعه ۴ جلدی آموزش سیستم ها در فوتبال است. مقالات و تحلیل های او در روزنامه جهان فوتبال، مجله دنیای ورزش و سایت زندگی فوتبال منتشر شده است.
بررسی فوتبال ایران در مراحل مختلف و سیر تحول این ورزش را در چارچوب دوره‌های زمانی مشخص پی می‌گیریم:
ـ دوره اول از ابتدا تا سال ۱۲۹۹ تولد فوتبال در ایران
ـ دوره دوم از ۱۳۰۱ تا ۱۳۲۰ پاگرفتن فوتبال
ـ دوره سوم از ۱۳۲۱ تا ۱۳۴۳ دوران بلوغ فوتبال
ـ دوره چهارم از ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۱ دوران رشد و شکوفایی
ـ دوره پنجم از ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۷ دوران اوج و جهانی شدن
ـ دوره ششم از ۱۳۵۸ تا ۱۳۷۵ دوران فراز و نشیب
ـ دوره هفتم از ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۲ آغازی دوباره
دوره اول: از ابتدا تا سال ۱۲۹۹
تولد فوتبال در ایران
فوتبال را انگلیسی ها به ایران آوردند و با حضور خود در صنعت نفت نخست این بازی را در سرزمین نفت‌خیز خوزستان به طور عام و شهرهای مسجد سلیمان، آغاجاری، آبادان، اهواز و خرمشهر رواج دادند و همین پیشینه بود که مناطق نفت‌خیز را به شهرهای فوتبال‌خیز بدل کرد.
در سال ۱۲۹۶ در میدان مشق (که بعدها باغ ملی، وزارت امور خارجه، شهربانی کل کشور و ستاد ارتش در آن مستقر شد) مدرسه قزاقخانه پا گرفت که متعلق به روس های تزاری بود. ورزش در این مدرسه به عنوان عاملی برای تقویت قدرت بدنی انجام می‌شد. یکی از معلمان برجسته این مدرسه یک نظامی به نام اسماعیل خان شفاهی بود که در روسیه تحصیل کرده بود و سالها بعد رئیس قورخانه شد و تا درجه سرلشکری در ارتش خدمت کرد. پس از مدرسه قزاقخانه در تهران دارالمعلمین ورزش شکل گرفت که در آن ورزش های سوئدی و شمشیربازی تدریس می‌شد چرا که استاد برجسته آن میرمهدیخان ورزنده بود که مدتها در ترکیه اقامت داشت و شمشیربازی را از سلیم سری استانبولی فرا گرفته بود. از شاگردان اولین دوره این مرکز می‌توان از صدری، مفید، صفوی و برخی دانشجویان دانشکده افسری نام برد که پس از فراغت از تحصیل در واحدهای مختلف ارتش سرگرم تعلیم ورزش شدند. میرمهدیخان ورزنده که تلویحا ریاست ورزش را به عهده داشت، باشگاه ژیمناستیک خود را در خیابان شاهپور ایجاد کرد. ورزش های مدرن از دل همین مراکز درآمدند که واژه‌های نامأنوس و جدید کلوب و اسپرت را رواج دادند و فوتبال یکی از این واژه‌ها بود.
فوتبال در پایتخت به واسطه حضور کارمندان انگلیسی بانک شاهنشاهی، تلگرافخانه هند و اروپا، دفتر کمپانی هند شرقی و اعضای سفارتخانه دولت فخیمه رواج یافت. بنا بر روایات شفاهی از حدود سال ۱۲۸۵ انگلیسی ها مسابقاتی را بین خود برگزار می‌کردند و این ورزش که سوغات فرنگی ها بود اندک اندک بین جوانان مشتاق ایرانی طرفدارانی پیدا کرد.
هوارد کنسول انگلیس رهبری تیم های فوتبال انگلیسی را به عهده داشت و هر سال تعدادی توپ برای برگزاری مسابقه بین نهادهای بریتانیایی از انگلستان با خود به ایران می‌آورد، بعدها ذکایی و محلاتی به تولید توپ پرداختند.
در کنار تیم های بانک شاهنشاهی و تلگرافخانه، انگلیسی ها سه تیم دیگر داشتند و مسابقاتی را تحت عنوان مسابقات باشگاهی برگزار می‌کردند. دیدارهای اولیه تا سال ۱۳۰۰ و طی شش سال در میدان مشق برگزار شد و پس از آن زمین لنج (محل دبیرستان البرز در چهارراه کالج) مورد استفاده قرار گرفت. از دیگر زمین های آن دوران می‌توان از خیام، علمیه، خندق و شعاع مظفر نام برد.
پیش از این گفتیم که اسماعیل خان شفاهی یکی از معلمان برجسته مدرسه قزاقخانه بود و دارالمعلمین ورزش به همت میرمهدیخان ورزنده شکل گرفت و از دل همین مراکز تیم هایی تشکیل شد که در ارتباط با نیروهای نظامی بودند. بر مبنای چنین سابقه‌ای از سال ۱۲۹۹ مسابقات هفت لشکر در میدان مشق شکل گرفت که با حضور تیم های بانک شاهنشاهی و تلگرافخانه و تیم منتخبی از ۳ تیم دیگر انگلیسی و تیم هایی مرکب از بازیکنان برجسته ایرانی برگزار شد و تیم بانک شاهنشاهی در سال های ۱۳۰۱ و ۱۳۰۲ به قهرمانی دست یافت. از بازیکنان برجسته ایرانی در این دوره می‌توان عزیز رفیعی، علی معتمدی، برادران اصلانی، رضا ربیع زاده، اشرفی، هامبارسون و کریم زندی را نام برد.
این نکته نیز گفتنی است که سوابق مکتوب و مدونی از این دوران در دست نیست و بخش عمده اطلاعات (نقل شفاهی) در دهه ۱۳۴۰ در تنها جریده ورزشی یعنی هفته‌نامه کیهان ورزشی درج شده است. به طور مثال کریم زندی در مصاحبه با این نشریه (شماره ۶۴۱، ۷ مرداد۱۳۴۶) عنوان کرد که در سال ۱۳۰۴ تنها بازیکن ایرانی بود که به عضویت تیم منتخبی از بازیکنان انگلیسی مقیم ایران درآمد و این تیم را در سفر به عراق همراهی کرد.
دوره دوم: از سال ۱۳۰۰ تا سال ۱۳۲۰
پا گرفتن فوتبال
از شروع این دوره تیم های فوتبال شکل گرفتند، اما همانطور که خیلی زود تشکیل می‌شدند، به سادگی نیز فرو می پاشیدند. محمدعلی شکوه در سال ۱۳۰۰ تیم تهران را شکل داد. از بازیکنان این تیم می‌توان به: اقتدار (ملقب به عزیز قبله)، برادران خان سردار (حسینعلی، احمدعلی و محمدعلی)، برادران خلعتبری (ارسلان و عبدالله)، کریم زندی، امیر اصلانی (ملقب به علی گیوه‌ای)، ناصر انشا (ملقب به ناصر فنر)، علوی‌تبار، مصطفی معتمدی و مهنا یاد کرد.
کلوب توفان با حسین صدقیانی (حسین استانبولی ـ حسین دریبی «دریبلی»)، کنی، رضاقلی کلانتر، حسین ماسیس (ماسیست) و سیف‌الله آهنی، و ارامنه اسپرت یا اسپورت ارامنه با هراند، آرشاک و پل از دیگر تیم های دوران ابتدایی فوتبال بودند.
در این دوران رقابت تیم های فوتبال ایرانی با تیم های انگلیسی نوعی احساسات وطن‌پرستی را برانگیخت و دیدار تیم تهران با تیم منتخب انگلیسی در حضور رضاشاه کبیر جلوه ملی‌گرایی به خود گرفت. وقتی تیم انگلیسی در نیمه اول گلی به ثمر رساند اعلیحضرت فقید قصد ترک محل را داشت ولی اصرار امیرموثق نخجوان باعث تداوم حضور شد. تیم تهران در نیمه دوم با زدن دو گل مسابقه را به نفع خود پایان داد و موجب ابراز احساسات شدید شد به قسمی که میرمهدیخان ورزنده در اوج هیجان فریاد برآورد: “امروز جوانان ایرانی فاتح رویارویی با انگلیس ها شدند که فوتبال را به ایشان آموخته بودند”.
نفرات برتر تیم تهران در این دیدار عبارت بودند از: حسینعلی و محمدعلی خان سردار، رضا کلانتر، شیبانی، خواجه‌نوری، افخمی، پل و هراند گالوستیان. محمدعلی سردار دروازه‌بان این تیم در سوئیس عضو تیم سروت ژنو بود که در دیدار تیم ملی سوئیس با فرانسه پس از آسیب دیدگی دروازه‌بان اصلی از دروازه این تیم دفاع کرده بود. علاوه بر او دیگر بازیکن نامدار ایرانی که در اروپا بازی کرده بود حسین صدقیانی بود. او به هنگام اقامت در ترکیه در تیم فنرباغچه بازی کرده بود. در بلژیک با پیراهن راپید وین و شالروا به میدان رفت و در مراجعت به ایران باشگاه ورزشی فردوسی مشهد را بنیاد نهاد. صدقیانی پس از حضور در تهران یکی از مردان کلیدی فوتبال ایران تا دهه ۱۳۵۰ شد.
در سال ۱۳۰۲ اولین دوره مسابقات رسمی با حضور کلوب ایران، اسپرت ارامنه و توفان برگزار و تیم کلوب ایران قهرمان شد.
در سال ۱۳۰۳ مسابقات بین تیم های اجتماعیون، کلوب ایران، اسپرت ارامنه، شعاع و توفان انجام شد و مجددا تیم کلوب ایران قهرمان شد.
سال ۱۳۰۴ شاهد اتفاق قابل توجهی در فوتبال ایران بود چرا که دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به مناسبت تاجگذاری رضا شاه پهلوی از تیم ایران برای مسابقه در بادکوبه دعوت به عمل آورد. در پاسخ به این دعوت تیم منتخب تهران که از بازیکنان تیم های کلوب ایران، اسپرت ارامنه و توفان شکل گرفته بود به سرپرستی میرمهدیخان ورزنده و ابوالفضل صدری راهی آن کشور شد. حسینعلی خان سردار، حسین صدقیانی، علی کنی، محمدعلی شکوه‌نیا، رضاقلی کلانتر، هراند، پل، عزیزالله افخمی، محمدعلی خان سردار، احمدعلی خان سردار، حسن مفتاح، امیر اصلانی و عزیز اقتدار اعضای این تیم بودند.
این تیم در دیدار اول مقابل تیم منتخب بادکوبه قرار گرفت و با نتیجه ۲-۰ مغلوب آن تیم شد. دیدار دوم مقابل تیم دانشکده نفت بادکوبه انجام شد که دو تیم بدون گل، مساوی میدان را ترک کردند. مسابقه سوم در مقابل کلنی بادکوبه با نتیجه ۴-۱ به نفع میزبان پایان یافت.
در سال ۱۳۰۵ ابراهیم معزی، عزیز سرتیپ و شیروانی بنیانگذاران تیم قدرتمند ایران بودند که تا سال ۱۳۰۷ قهرمان مسابقات شد.
در سال ۱۳۰۷ تیم بادکوبه مهمان فوتبال ایران شد و در دو مسابقه، در مقابل دو تیم مختلف قرار گرفت. مسابقه اول در مقابل تیم برگزیده وزارت معارف انجام شد که حاصل آن شکست ۷-۰ بود. در مسابقه دوم تیمی مرکب از بازیکنان قدیمی به مصاف تیم بادکوبه رفت که شکست ۴-۱ حاصل آن شد. حسین مفتاح که به بادکوبه سفر کرده بود درباره این مراودات ورزشی گفت: “این دیدارها برای ما این حسن را داشت که دریافتیم دریبل کردن و تکروی به درد نمی‌خورد. هریک از ما در حرکات فردی تخصص داشتیم که این ورزش ما باب مملکت و موردپسند عامه بود ولی با دیدن مسابقات خارجی و تیم بادکوبه دریافتیم منظور و هدف فوتبال جز آن چیزی است که تا آن روز دنبال می‌کردیم”.
شکست در مقابل بادکوبه موجب سرخوردگی بازیکنان شد و تا سال ۱۳۱۱ مسابقات باشگاه ها برگزار نشد. در سال ۱۳۱۲ مسابقات با شرکت ۳ تیم ایران، شعاع و روئین‌تن انجام شد. از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰ تیمهای توفان و ایران رقابت عمده را با یکدیگر داشتند و هر یک چند بار به قهرمانی رسیدند.
در این دوران هیچ سازمان مشخصی هدایت فوتبال را در دست نداشت، اما اندک اندک فوتبال تهران داوران خاص خود را پیدا کرد. ارسلان و عبدالله خلعتبری، حیدری، مهران، محمودپور، سردار اکرم قره‌گزلو، عظام السلطنه ذوالفقاری و سرلشکر حسین سیاسی از جمله اولین داوران بودند. در این دوران علاقمندان ورزش با تشکیل مجامع ورزشی، مسابقات فوتبال را در زمین های لنج، سلطانی، دولت و خیام برگزار می‌کردند. اجتماعیون افخمی، شعاع و کانون ورزشی ایران از معروفترین این مجامع بودند. کانون ورزش ایران به همت احمد ایزدپناه شکل گرفت و شخصیت های سیاسی مثل سرلشکر حسین سیاسی، سپهبد افخمی، سید علی محسنی، مجید ابراهیمی، عباس مسعودی، قهرمان و کتابچی خان در آن عضویت داشتند. آیین ورزش عنوان نشریه هفتگی مجمع آقا شعاع بود که خوانندگان خاص خود را داشت.
از دیگر تیم های معروف این دوران تدین و کوهستانی بودند. سیدمحمد تدین که نماینده بیرجند و رئیس مجلس بود از ورزش حمایت می‌کرد و لایحه ورزش اجباری در دبیرستان را به تصویب مجلس رساند. بازیکنان تیم فوتبال تدین دانش‌آموزان دبیرستان تدین بودند. تیم دوم تدین خورشید نام داشت که بعدها بدل به تیم دارایی شد. بازیکنان سرشناس این تیم عبارت بودند از: مهدی نیکخو، برادران گنج‌بخش، برادران اخوان، حسین مظاهری، مجذوب، علاقمند و کاشانی. در تیم خورشید دردشتی، حیدر داناییان، محب و خبیری عضویت داشتند.
در آخرین سال های دهه ۱۳۱۰ که ولیعهد از سوئیس مراجعه کرده بود و در مدرسه له‌روزه سرگروه تیم فوتبال بود تیم توفان تنها تیمی بود که هفته‌ای یکروز در برابر محمدرضا شاه فقید بازی می‌کرد. اکبر حیدری، مصطفی سلیمی، مصطفی بهارمست، عزیز فرزانگان، علی ثقفی، محمد جلیلی (ملقب به محمد دریبلی)، حسام محسنی، عباس قریب، قاسم سلیمی، خان خانا و حسین صدقیانی از بازیکنان توفان در این مقطع بودند. تیم کوهستانی شامل بازیکنان معروفی مثل عباس تنیده‌گر(معروف به عباس سیاه)، اصغر زاهدی، ناصر انشا، محمد انشا، عباس شهمیرزاد و احمد پهلوون بود. تیم های دیگر این دوره عبارت بودند از: متفق، سرعت، اسپرت ارامنه و فرانک پرسان که تیم فرانسویان مقیم تهران بود.
ورزش دولتی در سال ۱۳۱۳ پا گرفت و رضاشاه تأسیس انجمن تربیت بدنی و پیشاهنگی را به حکیم‌الملک سپرد. پس از او رهبری ورزش به عهده مردان سیاسی بود که از جمله آنها می‌توان از: حسین علا، حسین سمیعی، محمدعلی تربیت، الهیار صالح، ابوالحسن ابتهاج و غلامعلی شایگان نام برد. تهیه زمین و ساخت ورزشگاه امجدیه در این دوران به عهده حکمت واگذار شد و پس از وی مرآت کار را دنبال کرد و اقدام به ساخت زمین شماره ۲ فوتبال، زمین های تنیس و استخر شنا در آن مجموعه کرد که به مرکز ویژه ورزش تهران بدل شد.
در سال ۱۳۱۸ سالروز تولد محمدرضا شاه پهلوی در امجدیه برگزار شد که بدون وقفه تا سال ۱۳۵۰ ادامه یافت. در این مراسم ولیعهد جوایزی را به تیم های سرباز و دبیرستان نظام اهدا کرد که در آن سال به ترتیب قهرمان و نایب قهرمان مسابقات فوتبال شده بودند.
ادامه دارد
* سیدعلی پورحسینی مترجم کتاب “راهنمای مربیگری و آموزش شگردهای فوتبال” برای فدراسیون فوتبال و مولف مجموعه ۴ جلدی آموزش سیستم ها در فوتبال است. مقالات و تحلیل های او در روزنامه جهان فوتبال، مجله دنیای ورزش و سایت زندگی فوتبال منتشر شده است.
