* این مقاله جنبه ی آموزشی دارد نه درمانی. هر دارویی باید با تشخیص و تجویز پزشک مصرف شود.
سنگ های کیسه صفرا سنگ هایی هستند که در داخل کیسه صفرا ـ عضوی که ترشحات صفراوی کبد در آن جمع می شود ـ تولید می شوند. این سنگ ریزه ها از کلسترول کریستالیزه تشکیل شده اند. سنگ ها می توانند از رنگ دانه (پیگمان) های صفراوی نیز تشکیل بشوند مخصوصاً در بیماری های سخت کبدی یا کم خونی بر اثرhématies falciformes که موضوع بحث امروز ما نیست.
شکل و قطر و تعداد سنگ ها که گاهی می تواند صدها سنگ باشد در افراد مختلف متفاوت است، می تواند ریز مانند ماسه باشد یا بزرگ به اندازه یک توپ گلف.
در اکثر موارد سنگ ها هیچ عارضه ای تولید نمی کنند، ولی بعضی وقت ها می توانند مجرائی که صفرا را به روده می رساند مسدود کنند که به آن کولیک بیلیر colique biliaire می گوییم و صفرا نمی تواند خالی شود و در نتیجه کیسه صفرا متورم می شود که می تواند باعث دردهای بسیار شدید در شکم بشود. وقتی که سنگ ها درد تولید نکنند به طور تصادفی در یک اکوگرافی یا تومودانستیومتری (اسکن) شکمی کشف می شوند.
باید دانست که شدت سیمپتوم ها بستگی به اندازه سنگ ها ندارد. سنگ های ریز می توانند باعث دردهای بسیار شدید بشوند در صورتی که سنگ های بزرگ ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند و بعضی وقت ها آنقدر بزرگ هستند که نمی توانند از کانال خارج بشوند.
کیسه صفرا
کیسه کوچکی است به شکل گلابی که ۷ تا ۱۲ سانتی متر طول آن است و صفرا در آن جمع می شود. صفرا مایع زرد مایل به سبزی است که توسط کبد ترشح می شود و باعث هضم مواد غذایی می شود. در هنگام غذا خوردن کیسه صفرا منقبض شده و صفرا از طریق مجرای صفرا وارد روده می شود و به هضم مواد غذایی مخصوصاً چربی ها کمک می کند و چند ساعت بعد کیسه صفرا مجرا را بسته و شروع به جمع کردن صفرا می کند.
علل تولید سنگ کیسه صفرا
صفرا از آب، نمک های صفراوی (که با حل کردن چربی کمک بزرگی به هضم غذا توسط روده می کنند)، کلسترول، فسفولیپیدها، رنگ دانه ها و الکترولیت ها تشکیل می شود.
سنگ های صفراوی کلسترولی وقتی تولید می شوند که:
ـ صفرا حاوی مقدار زیادی کلسترول باشد.
ـ صفرا به اندازه کافی حاوی نمک های صفراوی نیست.
ـ کیسه صفرا مرتباً منقبض نمی شود و به اصطلاح تنبل است.
به طور دقیق نمی توان گفت که علت تولید سنگ های صفراوی چیست ولی عواملی که ممکن است تولید سنگ بکنند تقریباً شناخته شده هستند مانند چاقی. باید دانست که هیچ رابطه ای بین بالا بودن کلسترول خون و غلظت کلسترول در صفرا و سنگ های کیسه صفرا وجود ندارد.
تولید سنگ فقط مربوط به کیسه صفرا نمی شود و اعضای دیگری هم می توانند سنگ بسازند مانند کلیه ها، مثانه و غده های ترشح کننده بزاق که این سنگ ها می توانند حرکت کرده و مجاری خارج کننده را مسدود کنند. این سنگ ها ممکن است از مواد مختلفی مانند کلسیم، فسفات، کلسترول، شیره معده و روده و سایر اجزاء تولید بشوند.
معمولاً سنگ های صفراوی در کیسه صفرا تولید می شوند نه مجاری کبدی زیرا غلظت صفرا در کیسه بیشتر است.
چه کسانی دچار می شوند؟
بسیاری دچار عارضه سنگ کیسه صفرا می شوند. زنان دو تا سه برابر مردها مبتلا می شوند و از ۷۰ سالگی به بعد ۱۰ تا ۱۵ درصد مردها و ۲۵ تا ۳۰ درصد زنان سنگ کیسه صفرا دارند. با بالا رفتن سن احتمال تولید آن بیشتر می شود و این احتمال ممکن است بر اثر بدی انقباض کیسه صفرا باشد.
کولیک بیلیر
یک حمله (کریز) کولیک بیلیر به طور متوسط از سی دقیقه تا چهار ساعت طول می کشد، به محض خروج سنگ درد از بین می رود و صفرا دوباره خارج می شود. کسی که یکبار از کولیک صفراوی رنج برده ۷۰ درصد احتمال دارد که دوباره مبتلا شود. اگر درد حملات اولیه قابل تحمل باشد، چنانچه درمان انجام نشود دردهای بعدی شدیدتر خواهد بود.
اغلب حملات بین دو غذا پیش می آید. دردها وقتی تولید می شوند که کیسه صفرا منقبض شده و سنگ را که می توانسته مجرا را مسدود کند به خارج از مجرای صفراوی فرستاده.
هضم غذا و ورود آن به روده کوچک باعث تحریک و انقباض کیسه صفرا می شود ولی کیسه صفرا می تواند بدون دلیل در هر ساعتی از شبانه روز به طور ناگهانی منقبض بشود.
مشکلاتی که ممکن است پیش بیاید
در اغلب موارد سنگ کیسه صفرا تولید مشکلی نمی کند ولی اگر دردهایی که طولانی است درمان نشود می تواند در مدت طولانی باعث به وجود آمدن موقعیت خطرناکی بشود و کله سیستت حاد یعنی انفلاماسیون کیسه صفرا، کلانژیت حاد یعنی انفلاماسیون کانال های صفراوی یا پانکراتیت حاد یعنی انفلاماسیون پانکراس به وجود بیاید.
در صورت وجود یکی از علائم زیر بلافاصله با پزشک یا بیمارستان تماس بگیرید:
ـ تب
ـ زرد شدن پوست (علامت قبل از تولید یرقان)
ـ درد ناگهانی و طولانی در سمت راست شکم که بیشتر از ۶ ساعت طول بکشد.
ـ استفراغ های مکرر
اشخاصی که از سنگ های صفراوی رنج می برند امکان این که در معرض خطر سرطان کیسه صفرا قرار بگیرند کمی بیشتر از دیگران است، البته این نوع سرطان بسیار کمیاب است.
سیمپتوم های سنگ های صفراوی
در اکثر موارد سنگ های صفراوی هیچ سیمپتومی ندارند.
در هنگام کریز
کولیک صفراوی معمولاً بین سی دقیقه تا ۴ ساعت طول می کشد و سیمپتوم های آن عبارتند از:
ـ یک درد شدید و طولانی که در قسمت میانی یا بالایی سمت راست شکم احساس می شود.
ـ حالت تهوع و استفراغ
چه کسانی در خطر ابتلا هستند
ـ زنان ۲ تا ۳ برابر مردها دچار می شوند. فکر می کنم که این مسئله بر اثر استروژن باشد که باعث مقدار بیشتری کلسترول در صفرای زنها می شود.
ـ زنانی که بیشتر از یک بار زایمان کرده اند، میزان استروژن بسیار بالا در دوران بارداری امکان تولید سنگ های صفراوی را افزایش می دهد. هر چه تعداد بارداری بیشتر باشد امکان تولید سنگ بیشتر خواهد بود.
ـ زنان آمریکای جنوبی (هیسپانیک تبار) که ممکن است بر اثر یک عامل ژنتیکی و یا عادات غذایی باشد.
ـ افرادی که دچار یک بیماری دستگاه گوارشی هستند مانند مبتلایان به بیماری Crohn یا کولیت اولسروز.
ـ کسانی که جراحی bariatrique داشته اند. تقریباً یک سوم این افراد در ماه های پس از جراحی دچار سنگ های صفراوی می شوند.
ـ امکان دچار شدن با بالا رفتن سن بیشتر می شود.
عوامل تولید خطر مبتلا شدن
ـ چاقی یکی از عوامل اصلی خطر است. خانم ها و آقایان میانسال که دارای اضافه وزن هستند دو برابر بیشتر در معرض خطر دچار شدن به سنگ های صفروای هستند تا هم سن هایشان که وزن طبیعی دارند. این افراد میزان بیشتری کلسترول در صفرایشان وجود دارد. عدم فعالیت های بدنی و رژیم های غذایی پر کالری هم کمک زیادی به تولید سنگ های صفراوی می کند.
ـ عدم فعالیت های بدنی: یک مطالعه اپیدمیولوژیک توسط Health Professionals Follow-up Study ثابت کرده که مردان ۶۵ سال به بالا که بیش از ۴۰ ساعت در هفته تلویزیون تماشا می کنند سه برابر بیشتر در خطر تولید سنگ های صفراوی هستند تا آن هایی که کمتر از ۶ ساعت تماشا می کنند.
ـ دیابت: هایپرتری گلیسیریدمی hypertriglycéridémie در اغلب موارد همراه با دیابت به تولید سنگ های صفراوی کمک می کند. به خاطر داشته باشیم که چاقی و عدم حرکات بدنی عوامل دیگری برای تولید سنگ و دیابت هستند.
ـ لاغری شدید سریع: مطالعات نشان داده که افرادی که با یک رژیم لاغری بیشتر از ۳ پاند در هفته از دست می دهند بیشتر در خطر تولید سنگ هستند تا کسانی که آهسته تر خود را لاغر می کنند. همین مطالعه نشان می دهد که رژیم های خیلی کم کالری (یعنی حدود ۸۰۰ کالری در روز) باعث تولید سنگ های صفراوی در ۱۰ تا ۲۵ درصد افراد می شود و یک سوم سنگ ها سیمپتوماتیک هستند یعنی تولید کولیک صفراوی می کنند.
تصور می شود که میزان کلسترول در صفرا بیشتر می شود زیرا کبد میزان مصرف چربی و سوخت و سوز آن را در مدت لاغر شدن زیاد می کند و در نتیجه کلسترول بیشتری تولید می شود.
ـ سیکل از دست دادن و به دست آوردن وزن، مخصوصاً اگر بیشتر از ۱۱ پاند باشد.
ـ روزه: وقتی که برای یک مدت طولانی کیسه صفرا مرتباً خود را خالی نکند ماندن صفرا در آن باعث تولید سنگ می شود.
ـ استروژن: هورمونوتراپی در یائسگی و مصرف قرص های ضدبارداری باعث بالا رفتن میزان کلسترول در صفرا و کم شدن حرکات کیسه صفرا می شود. هورمونوتراپی در یائسگی اگر کمتر از سه سال طول بکشد ۵/۲ برابر امکان تولید سنگ را زیاد می کند و اگر بیشتر از ۵ سال طول کشیده باشد چهار برابر بیشتر می کند.
ـ بعضی از داروهایی که باعث کم شدن کلسترول در خون می شوند، بعضی از آنها باعث زیاد شدن میزان کلسترول در صفرا می شوند.
ادامه دارد
*عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی Kisangani است.
