بخش اول
سرزمین گیلان در اوایل قرن نوزده
نویسنده: الکساندر خودزکو
ترجمه: سیروس سهامی
چاپ اول ۱۳۴۸ . چاپ دوم ۱۳۸۸، انتشارات فرهنگ ایلیا/رشت
کتاب و زمانه نگارش
کتاب گیلان در دهه سی قرن نوزدهم، بین سال های ۱۸۳۰ تا ۱۸۳۶ در شهر رشت و در دیگر نقاط استان گیلان به نگارش در آمده است. طولانی بودن زمان نگارش این کتاب نه پرحجم، این بود که نویسنده اروپایی کتاب برای تکمیل یافته های مکتوب به تحقیق میدانی هم نیازمند بود. آن هم گشت و گذر در گیلان آن زمان و دیر هنگامی پس از آن نیز، به سبب شرایط اقلیمی، بسیار دشوارتر از دیگر نقاط ایران بوده و تازه در بهترین حالت، در اوایل قرن نوزده، از طریق “جاده شاهی، بین رشت تا قزوین، می باید شش شبانه روز” راه پیموده می شد. از طرف دیگر کار “خودزکو” ـ نویسنده کتاب ـ در گیلان تنها به پژوهش او برای شناخت منطقه اختصاص نداشت، او کارمند کنسولگری روسیه در شهر رشت بود و طبعاً برای پژوهش میدانی و نگارش و تنظیم یافته های خود به زمان غیر اداری پایبند بود.
هم چنین، این تنها کار نویسنده در حوزه گیلان شناسی و ایران شناسی نبود؛ او دو کتاب دیگر خود را به احتمال در همین زمان نوشت و یا مواد اولیه آن را در ایام سکونتش در رشت، فراهم ساخت:” تئاتر در ایران” (زمان نشر ۱۸۴۵) و “دستور زبان فارسی” (زمان نشر ۱۸۵۲) دو کتاب دیگر نویسنده کتاب گیلان، درباره ایران است.
سیروس سهامی
پیش از آن که کتاب گیلان در سال ۱۳۴۸ توسط آقای سیروس سهامی به فارسی درآید، در زمانه ای دورتر، در سال های پیش از ۱۳۰۰، یک پژوهشگر و نویسنده گیلانی که در جریان جنبش جنگل گیلان نیز حضوری موثر و با نفوذ داشت، بخش هایی از این کتاب را به فارسی درآورد. محمد علی گیلک که به جناح میانه رو ـ و گاه چپ ـ جنبش جنگل تعلق داشت، (به گمانم) ترجمه آن را در نشریه پیشرو زمان خود در گیلان، مجله فرهنگ، در سال های ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۰، به صورت پاورقی ترجمه و منتشر کرد. این قلم به دنبال یک کار پژوهشی در حوزه داستان نویسی، به بخشی از ترجمه محمد علی گیلک در مجله فرهنگ (زمان انتشار ۱۲۹۸) و بخشی از آن را در مجله فروغ با مدیریت ابراهیم فخرایی (نشر سال ۱۳۰۴) دیده است. به هر رو، ترجمه سهامی که به مراتب از زبانی پاکیزه تر برخوردار است، ابتدا در سال ۱۳۴۸ منتشر شد و بار دوم انتشارات فرهنگ ایلیا آن را در سال ۱۳۸۸ منتشر کرده است. کتاب گیلان در ۱۲۳ صفحه، به جز سخن مترجم، مطالبی چون پیشگفتار نویسنده، وجه تسمیه، حد و مرزها و تقسیمات اداری ایالت گیلان، نگاهی به تاریخ، چشم انداز هایی از سرزمین گیلان، ساکنان گیلان، تولیدات طبیعی، تولیدات کارخانه ای، پول، اوزان و مقادیر را در خود جا داده است.
کتاب گیلان با گذشت عمری حدود ۲۰۰ ساله، هنوز اثری جذاب و ارزشمند است. ارزش کتاب نه تنها به خاطر جذابیت تاریخی که همواره حسی از یک موجودیت از دست رفته که سایه تاریخ و گذر زمان، بدان زیبایی مجازی و در عین حال واقعی به مثابه” خیلی دور و خیلی نزدیک”می بخشد، نیست! کتاب گیلان در کنار کندوکاو تاریخی، به اجتماعی می پردازد که با مرزهای معاصر ما فاصله چندانی ندارد. ارزش اجتماعی و مردم شناختی این کتاب به شیوه ای روش مند، هنوز دامنه های کاربردی در امر پژوهش دارد. نکته مهم دیگر آن است که او برای اولین بار از کتاب تاریخ محلی گیلان دوره شاه عباس به نام “تاریخ احمد خانی عبدالفتاح فومنی” بهره می برد. افزون بر این موارد خودزکو در این اثر به موضوعاتی می پردازد که مواردی از پدیده های اجتماعی آن در میان قوم گیلک هنوز زنده و جاری است.
خودزکو هنگامی وارد رشت شد که ایران تازه از جنگ های خفت بار با روسیه فاصله گرفته بود، اما گرانی غمبار دو جنگ دوره فتحعلی شاه که با از دست دادن بخش های عظیمی از خاک قفقاز و ترکمن همراه بود هنوز بر مردم ایران آشکارا سنگینی می کرد. دو جنگی که به تحریک شاه از سوی روحانیان شیعه و توجیه شکست ناپذیری لشکر و کشور امام زمان در جنگ علیه کفر و سرزمین کفار اتفاق افتاده بود، تبعات آن داشت در زمان محمد شاه ـ نوه فتحعلی شاه قاجار ـ به شکل شکاف در دستگاه تشیع خود را نشان می داد. در همین زمان، که محمد شاه به گفته مورخ ایرانی “هما ناطق” برای اولین بار زمامداری بدون “دین رسمی” را سپری می کرد*، خودزکو در کنسولگری کشور متخاصم روسیه مشغول خدمت بود. شاید در سایه شیوه حکومت داری نوین محمد شاه، پسر ولیعهد ناکام و تیزهوش فتحعلی شاه بود که امنیتی چنان پدید آمده بود تا فردی، از کشوری که شدیدترین مجازات های شکست را علیه ایرانیان به کار بسته بود بتواند به راحتی در انظار و به کمک مردم به کار تحقیق بپردازد.
نویسنده
آلکساندر خودزکو متولد یک خانواده فرهنگی در کشور لهستان است، خانواده ای سرشناس در قرن هیجده و نوزده لهستان. برادرنش ژان و لئوناردو نویسنده بوده اند و ” ژان” نمایشنامه نویس بود . نمایشنامه” گذرگاه نیمن یا لیتوانی آزاد شد” از ژان خودزکو – خوچکو – است. رابینو گیلانشناس بریتانیایی اوایل قرن بیستم که برای نگارش کتاب ولایت دارلمرز از نوشته های خودزکو بسیار بهره برده، خانواده خودزکو را از تبار لیتوانی می داند. اثر ژان، برادر آلکساندر خودزکو با عنوان “… یا لیتوانی آزاد شد” شاید تعلق خاطری اجدادی به سرزمین لیتوانی باشد. برادر دیگر الکساندر خودزکو، لئوناردو که در فرانسه اقامت گزیده بود نیز نویسنده بود و کتاب “لهستان تاریخی، ادبی و دیدنی” از جمله آثار او بود. اما خود الکساندر به ادبیات و زبان فارسی علاقه مند بود. او تاریخ ایران را می شناخت و به غیر از آن زبان فارسی می دانست و کتاب دستور زبان فارسی نیز از جمله کتاب های اوست. قطعا او به دلیل آشنایی اش به تاریخ ایران و بیش از همه به خاطر دانستن زبان فارسی، به استخدام دستگاه سیاست خارجی روسیه پذیرفته شد تا در ایران و در گیلان، ایالت هم مرز روسیه خدمت کند. خودزکو که متولد ۱۸۰۶ و به نوشته لاروس ۱۸۰۸بود در ۲۴ سالگی وارد ایران و شهر رشت شد. او به عنوان اولین اروپایی غیر گردشگر یا تاجر، ایران را به اروپائیان شناساند. تحقیقات او بعدها منبع بسیاری، از جمله گیلان شناس مشهور، رابینو گردید. او چند سالی پس از پایان ماموریت خود در ایران، از کار سیاسی کناره گیری کرد و با اقامت در پاریس”یکسره وقت خود را وقف کارهای علمی و ادبی نمود” . از نوشته های دیگر او به جز تئاتر در ایران و دستور زبان فارسی، می توان از “ترانه های عامیانه اسلاوی”و “ترانه های تاریخی اوکراین” نام برد. او در سال ۱۸۹۱ در حوالی پاریس درگذشت.
پیشگفتار نویسنده
خودزکو در پیشگفتار کتاب با استفاده از منابع بجا مانده از متون کهن یونانی و دانش جغرافیایی خود، ابتدا به موقعیت طبیعی گیلان و به ساحلی بودن آن در کناره دریاچه خزر می پردازد و سپس موقعیت طبیعی این ایالت شمالی ایران را در قیاس با ایالت های دیگر ایران برمی شمارد. او می گوید”استرابن وقتی می نویسد که کوه های خزر در بخش پست خود که به دریا منتهی می شود هیاتی هلالی شکل به خود می گیرد، حق دارد. در واقع، منظره ی این سلسله های باشکوه از دریا، به صورت بارویی است سترگ و به هیات سترگ نیم دایره؛ رشته های ممتدی است از ستیغ های سنگی، با کنگره های بیشمار بر تارک آن”. گیلان به یمن این عارضه طبیعی از دیگر نقاط ایران پرت افتاده، چه از لحاظ فرآورده های خود و چه از جهت مناظرش شباهتی به نواحی مجاور ندارد. مه غلیظی که از دریا بر می خیزد و در سواحل غربی دریاچه، در شن های عقیم صحاری دشت قبچاق گم می شود، در این جا پوشش گیاهی غنی و نیرومندی را تغذیه می کند…”
خودزکو در پیش گفتار نتیجه می گیرد که گیلان با توجه به همین موقعیت خاص طبیعی خود که هوای آن برای غیر بومیان بسیار سخت و گاه مرگبار است، با باران های هفت ماهه و مرداب های بیشمار و جنگل های ناشناخته و فضای مه آلود، معلوم می شود که “چگونه ساکنان این مرز و بوم در پناه موانعی که طبیعت بر سر راه بیگانگان فراهم آورده، توانسته اند استقلال خود را تا قرن های متمادی حفظ کنند” او در پایان با توجه به همین موقعیت و نیز اهمیت سیاسی و بازرگانی این نقطه شمالی ایران می نویسد که گیلان با چنان اهمیتی توانسته بود”نظر دو مرد بزرگ شاه عباس و پطر کبیر” را به خود جلب نماید.
ادامه در شماره آینده
پانویس:
*تاریخ نگار ایرانی هما ناطق در مقاله تحت عنوان برآمد روحانیان در ایران به دوران زمامداری محمدشاه قاجار نواده فتحعلی شاه می پردازد و می گوید تنها دوره ای که ایران فاقد دین رسمی بوده در زمان حکومتگری این پادشاه بوده است. ناطق می گوید در دوره او آزادی دینی کم نظیری در ایران وجود داشت و خود شاه، محمد علی باب شیرازی پیشرو بابیان – بهائیان را به حضور پذیرفت و باب کتاب خود “بیان” را به شاه تقدیم کرد. هما ناطق هم چنین در این مقاله به چگونگی سرکوب آخوند شفتی معروف که دارای حکومت محلی در اصفهان بوده و چندین هزار نیروی مسلح داشته و به عنوان امام جمعه اصفهان بهایی های بسیاری را حتی به دست خود کشته بود و قصد داشته با تحریک انگلستان، بار دیگر ایران را با روسیه وارد جنگ کند، به تفصیل سخن می گوید.
بخش دوم را اینجا بخوانید
معرفی آثار شما در شهروند
نویسندگان و ناشران گرامی!
برای معرفی و بررسی آثار ادبی و فرهنگی ـ کتاب داستان و شعرـ خود در نشریه و در وبسایت شهروند، یک نسخه از اثر منتشر شده را به نشانی زیر ارسال نمایید:
A. Seddighi
ØRNAHAUGEN 53
۵۱۴۴ .BERGEN. NORWAY
