* این مقاله جنبه ی آموزشی دارد نه درمانی، هر دارویی باید با تشخیص و تجویز پزشک مصرف شود.
این مقاله درباره ی امکان افزایش قدرت دفاعی بدن در مقابل حملات بیماری های عفونی است، البته در این جا درباره آلرژی ها و بیماری های اتو ایمیون که بر اثر حمله ی اشتباهی دستگاه ایمنی به نسوج سالم مثل ارتریت روماتوئید و یا اسکلروز پلاکی ایجاد می شود، صحبت نمی کنیم.
در بیولوژی، قدرت دفاعی نشان دهنده این است که بدن می تواند با عواملی که جلوی خوب کار کردن اعضا را می گیرند و یا زندگی آن را به خطر می اندازند، مقابله کند. این عوامل خطرزا به سه دسته تقسیم می شوند: اول میکروب ها که شامل ویروس ها، باکتری ها، قارچ ها و پارازیت هاست. دوم سلول 
هایی که تبدیل به سلول های سرطانی شده اند و سوم یک جسم خارجی که وارد بدن شده مثل یک عضو پیوند شده یا یک جسم خارجی کوچک مثل تکه شیشه یا چوب و امثالهم.
از زمان های بسیار قدیم مردم می دانستند که بر اثر بالا رفتن سن و بیماری ها بدن آمادگی بیشتری برای بیماری های عفونی دارد و بیشتر و شدیدتر مریض می شود و یک گریپ ساده به آسانی تبدیل به یک نیومونی (سینه پهلوی) خطرناک و کشنده می شود.
باید در نظر داشت که بعضی از بزرگسالان سالم هم که طبق آزمایشات خون دارای سلول های سالم و کافی دفاعی هستند، اغلب دچار بیماری های عفونی مثل سرماخوردگی و گاستروآنتریت می شوند و برخی دیگر در همان شرایط مقاوم هستند و مریض نمی شوند و فرق بین این دو گروه در عادات زندگی شان است. مطالعات اپیدمیولوژیک نشان داده که نوع تغذیه، مصرف دخانیات، خواب، فعالیت های ورزشی، میزان استرس در زندگی، نوع روابط اجتماعی و محل زندگی اینها همه بر روی جواب دستگاه دفاعی در مقابل عوامل خطر موثرند.
اگر روزانه مواظب سلامتی مان باشیم می توانیم قدرت دفاعی بدن را بالاتر ببریم و یا برعکس آن را ضعیف تر کنیم.
در بخش عوامل تولید کننده خطر درباره عادات زندگی که دستگاه دفاعی را ضعیف می کنند و در بخش پیشگیری درباره آنهایی که آن را تقویت می کنند بحث خواهیم کرد و اگر مواقعی هست که بدن احتیاج به کمک خارجی دارد در بخش درمان های دارویی و طب مکمل به آن می پردازیم.
سیستم دفاعی همان طور که از اسمش پیداست کارش مقابله با عفونت هایی است که مرتباً پیش می آیند مثل سرماخوردگی و گریپ و جنگ دائمی در مقابل سلول هایی که سرطانی می شوند. بدون دستگاه دفاعی یک خراش کوچک روی پوست کشنده می شود، زیرا این خراش محل ورود میلیون ها میکرب موجود در هوا، آب و روی پوست، می شود.
دانشمندان دقیقاً نمی دانند که جواب دستگاه ایمنی به عوامل حمله کننده چگونه است ولی می دانند که این دستگاه توسط سیستم های بسیار پیچیده با تمام بدن در تماس هستند. برای دانستن بیشتر در این مورد باید در مقاله دیگری درباره همکاران این دستگاه مثل پوست، مخاط، تیموس، طحال، لنفوسیت ها و طرز کار آنها صحبت کرد.
سیمپتوم های دیده شده در اشخاصی که سیستم دفاعی ضعیف دارند
ـ خستگی دائمی که بر اثر یک استرس مزمن یا کمبود خواب تولید می شود. دچار شدن پی در پی به بیماری های عفونی مثل سرماخوردگی، عفونت های ادراری، هرپس های تکراری (زرد زخم)، واژینیت های تکراری، زگیل مقاوم به درمان و زخم هایی که درمانشان طولانی است.
چه کسانی در خطر هستند
کسانی که به علل زیر سیستم دفاعی آنها ضعیف شده:
ـ ابتلا به یک بیماری مزمن یا خطرناک مثل دیابت، بیماری ریوی، مشکل قلبی عروقی، بیماری کلیوی، سرطان، ابتلا به ویروس ایدز و امثالهم.
ـ درمان مثل شیمی درمانی (کیموتراپی) برای درمان سرطان ها
ـ افرد مسن معمولاً سیستم دفاعی ضعیف دارند که به عفونت ها دیرتر و آهسته تر جواب می دهند تا افراد میانسال، به همین دلیل واکسیناسیون در آنها هم کم اثرتر است، اشتهای کمتری دارند و تغذیه متنوع هم ندارند که آنهم کمک به ضعف سیستم دفاعی آنها می کند. پوست آنها نازک و مخاط خشک می شود و خوب شدن زخم ها زمان بیشتری لازم دارد. با گذشت زمان، بدن گلبول های سفید کمتری تولید می کند و پوست هم مقاومت کمتری در مقابل عوامل حمله کننده دارد.
چه عواملی باعث می شوند که سیستم دفاعی ضعیف شود
ـ بدی تغذیه: تغذیه ناکافی از لحاظ مقدار و از لحاظ کیفیت از مهم ترین عوامل ضعف سیستم دفاعی بدن در تمام کره زمین است و شخص را برای بیماری های عفونی مختلف آماده می کند.
ـ گوشه گیری و برعکس تماس زیاد با دیگران داشتن
ـ کم خوابی
ـ استرس مزمن: یکی از عوامل استرس مزمن در بدن اینست که قدرت سیستم دفاعی را کم می کند.
ـ در مقابل مواد سمی قرار گرفتن مثل مواد شیمیایی تمیزکننده در منزل و استنشاق گیاهان و چمن های سمپاشی شده و مصرف میوه ها و سبزی هایی که برای حفظ آنان از مواد آفت زا استفاده شده است.
ـ در معرض هوای آلوده در خارج و داخل منزل قرار گرفتن مثل پوسیدگی ها (قارچ ها)، باکتری ها، دود سیگار و دودهای دیگر.
ـ اضافه وزن و چاقی زیاد: به نظر می رسد وقتی نسج چربی زیاد می شود قدرت سیستم دفاعی کم می شود. طبق مطالعاتی که بر روی انسان و حیوان انجام شده چاقی باعث می شود که امکان دچار شدن به بعضی از میکرب های مشخص بیشتر شود مثل آنفلوانزا (گریپ)، هلیکوباکتر پیلوری (همراه با زخم های معده ای دوازدهه ای)، تغییرات هورمونی و وجود بیش از اندازه عوامل پروانفلاماتوار نیز می توانند از علل بشمار روند.
پیشگیری از ضعف دستگاه دفاعی بدن
چند عادت زندگی که طبق دانش امروز شانس داشتن سیستم دفاعی خوب را زیاد می کنند:
تغذیه سالم ـ بدی تغذیه شدید (ماراسم) همراه با کمبود پروتئین و کالری عامل اصلی کم کاری دستگاه دفاعی بدن است مخصوصاً در نواحی فقیرنشین که کمبود غذا هم هست.
در کشورهای صنعتی کمبود ریزمغذی ها در اغذیه هر روز بیشتر می شود و استفاده از غذاهای حاضری (جانک فود) از عوامل اصلی آن است. در این نوع غذا کمبود ویتامین ها و مواد معدنی وجود دارد. مطالعات بر روی حیوانات نشان داده که کمبود یکی از ریزمغذی های زیر اثر بد بر روی سیستم دفاعی دارد. روی zinc، سلینوم، آهن، مس، کلسیم، اسید فولیک، ویتامینA، B6، C، E2 و E3 .
به نظر می رسد که بعضی از سبزی ها دارای خواص تقویت سیستم دفاعی هستند مثل قارچ ها مخصوصاً Pleurotes و Shiitakes ، سیر، پیاز و پیازچه که دارای خواص ضدمیکربی هم هستند.
اگر تصور می کنید که دچار ضعف دستگاه دفاعی هستید از پزشک تان بخواهید که آزمایشات لازم خون را برایتان بنویسد و عادات غذایی خودتان را با یک متخصص تغذیه در میان بگذارید.
فعالیت های ورزشی متناسب
ورزش اگر به طور مناسب و مرتب انجام شود خواص مفید زیادی دارد مثل وضع خوب دستگاه قلبی عروقی و گردش خون و وضع خوب عضلات و دستگاه عضلانی و استخوانی، متعادل نگهداشتن فشار خون سرخرگی، کنترل وزن و کم شدن عوامل تولید کننده عوارض بیماری های مزمن.
به غیر از سلامت کلی بدن ورزش اثر مستقیم روی دفاع بدن دارد. ورزش با بهتر کردن جریان خون کمک می کند که موادی که در سیستم ایمنی وجود دارد بهتر در بدن جریان داشته باشند و این مسئله رل مهمی در پیشگیری از عفونت زخم ها دارد و بغیر از آن بعضی از عوامل دفاعی با حرکات ورزشی قدرت بیشتری پیدا می کنند.
مطالعات نشان داده که در نزد افراد مسن که مرتباً ورزش می کنند سیستم دفاعی سقوط نمی کند.
البته ورزش نباید بیش از حد باشد، زیرا ورزش بیش از حد هم کمک به عفونت های راه های تنفسی فوقانی می کند مثل سرماخوردگی و گریپ.
کنترل استرس
بدون هیچ شک و تردیدی استرس اگر به صورت دائمی و درازمدت باشد آثار بدی بر روی سلامتی دارد. دانشمندانی که بر روی آثار استرس های دائمی مثل مشکلات کاری و زندگی خانوادگی و یا نگهداری از یک عزیز بیمار بر روی سیستم دفاعی تحقیق می کنند، متوجه شده اند که استرس باعث آزاد شدن هورمون های استرس می شوند مثل کورتیزول و آدرنالین، این هورمون ها در کوتاه مدت برای بدن مفیدند ولی اگر در درازمدت ترشح شوند آثار بد بر روی سیستم دفاعی دارند و از تولید سیتوکین ها جلوگیری می کنند.
چند مطالعه نشان داده که افرادی که از یک بیمار آلزایمری در فامیل نگهداری می کنند میزان بیشتری کورتیزول دارند و مقدار کمتری آنتی کور در مقابل واکسن گریپ تولید می کنند.
برای مقابله با استرس ها بهتر است با یک روان درمانگر مشورت کرد تا راهنمایی های لازم را بکند.
بخش دوم و پایانی هفته ی آینده
* عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی Kisangani است
