* این مقاله جنبه ی آموزشی دارد نه درمانی، هر دارویی باید با تشخیص و تجویز پزشک مصرف شود.
هرنی، جهش یک عضو یا قسمتی از یک عضو (در بیشتر موارد روده) خارج از محل طبیعی خودش می باشد که در فارسی به آن فتق هم می گویند. هرنی دیسکال جهش قسمتی از یک دیسک بین مهره ای از مکان اصلی خودش است.
در بین همه ی ۲۴ مهره ستون فقرات یک دیسک بین مهره ای هست که از مواد فیبری بسیار محکم ساخته شده و در مرکز آن یک هسته ژلاتینی وجود دارد که باعث حرکات مهره ای می شوند و ضمناً عامل جذب شوک های وارده به آن هستند. هرنی دیسکال وقتی تولید می شود که یک دیسک ضعیف شده، ترک خورده و یا پاره شده و قسمتی از هسته ژلاتینی از آن خارج شده باشد. با این که هرنی دیسکال می تواند در هر قسمتی از ستون فقرات تولید شود ولی قسمت اعظم آن در مهره های پائین و پشت (نواحی کمری) دیده می شوند. در این حالت هرنی باعث کمر درد می شود. اگر هرنی بر روی یکی از ریشه های عصب سیاتیک فشار وارد کند می تواند باعث درد در تمام اندام تحتانی یک طرف بدن بشود که به آن سیاتیک می گویند. یک هرنی می تواند هیچ سیمپتومی نداشته باشد و شناخته نشود این در زمانی است که بر روی ریشه عصب فشار وارد نکند.
علت ابتلا
تخریب دیسک های بین مهره ای که بر اثر گذشت زمان و بالا رفتن سن خشک می شوند و ستون فقرات کوتاه تر شده تونوس و نرمش خود را از دست می دهند. یک حرکت ناگهانی، در یک موقعیت بدنی ناجور مثل بلند کردن یک شئی سنگین در حالتی که قفسه سینه به طرف پائین قرار گرفته، سنگینی وزن بدن و یا بارداری که باعث می شوند فشار بیشتری بر روی مهره ها وارد شود، می تواند از علل تولید هرنی دیسکال به شمار آید.
یک آمادگی ژنتیکی نیز وجود دارد و دیده شده که چندین نفر از اعضای یک خانواده به آن دچار شده اند و این اشخاص ممکن است در سنین جوان تری هم مبتلا شوند و گاهی حتی قبل از بلوغ، غیر طبیعی بودن های ژنتیکی باعث می شوند که نقاط ضعیفی در ساختمان ستون فقرات وجود داشته باشند.
چه موقعی باید به پزشک مراجعه کرد
در موارد زیر بدون تاخیر با پزشک مشورت کنید:
ـ کمر درد شما بیشتر از یک هفته اذیت می کند و نمی گذارد کارهای روزانه را انجام دهید.
ـ کمر درد پس از یک حادثه مثل سقوط یا تصادف شروع شده.
ـ شب ها درد دارید.
ـ دردها همراه با تب بدون دلیل و یا از دست دادن وزن همراه است.
معمولاً در عرض ۴ تا ۶ هفته درمان و دقت و مواظبت هرنی ها خوب می شوند اگر نشد دوباره به پزشک مراجعه کنید.
در مواقع زیر بلافاصله به سرویس اورژانس بیمارستان مراجعه کنید:
ـ اگر کمردرد همراه عدم کنترل ادرار یا مدفوع و یا با قطع آن همراه است.
ـ عدم قدرت و یا ضعف شدید در پاها وجود دارد به نحوی که برای ایستادن دچار زحمت هستید یا قدرت بالا رفتن از پله ها را ندارید.
سیمپتوم های بیماری
به علت وجود سیستم های جدید تصویربرداری پزشکی می دانیم که دو نفر که کاملاً یک مشکل هرنی را دارند شاید همان سیمپتوم ها را نداشته باشند. بعضی از افراد شاید اصلاً متوجه نباشند که دچار هرنی هستند و بعضی از درد آن شدیداً رنج می برند. چند سیمپتوم هرنی را توضیح می دهیم.
ـ درد بسیار شدید وقتی که عضلات پشتی باید فعالیت کنند مثل موقعی که به طرف جلو خم می شویم، یا هنگام عطسه کردن، سرفه کردن یا حرکت کردن، درد در هنگام نشستن طولانی یا ایستاده یا خوابیده روی شکم نیز تشدید می شود.
ـ اگر هرنی دیسکال در ناحیه کمری باشد ممکن است دردهای کمری وجود داشته باشند یا نداشته باشند ولی درد در قسمت پشتی یک اندام تحتانی در طول عصب سیاتیک احساس می شود که به آن نورالژی سیاتیک می گوییم.
ـ اگر هرنی دیسکال در گردن باشد یک سختی در عضلات گردن وجود دارد. درد می تواند به شانه ها و بازوها هم تیر بکشد ولی بیشتر مواقع در یک طرف درد هست. همین طور ممکن است احساس خواب رفتگی، بی حسی و ضعف در بازوها و ساعدها مشاهده بشود.
چه کسانی در خطر مبتلا شدن هستند
هرنی دیسکال بیشتر در افراد ۳۵ تا ۵۵ سال دیده می شود. مردان خیلی بیشتر از زنان به آن دچار می شوند، زیرا کارهای شغلی و یا ورزشی سنگین تر انجام می دهند و نیروی بدنی بیشتری صرف می کنند.
افرادی که بیشتر در معرض خطر هستند عبارتند از:
ـ کسانی که به علل شغلی یا ورزشی فعالیت بدنی سنگین دارند.
ـ بانوان باردار
ـ افراد قدبلند
ـ کسانی که یکی از افراد نزدیک فامیل او به هرنی دیسکال مبتلا است.
عدم توجه به عضلات و مهره های پشتی، ناهنجاری فرم بدن، ضعف عضلات، حرکات خطرناک بدنی و امثالهم می توانند به تولید هرنی کمک کنند.
پیشگیری
چند راهنمایی اولیه برای داشتن ستون فقرات سالم و پیشگیری از امکان تولید هرنی دیسکال و همین طور بازگشت بیماری:
ـ ورزش مرتب و گرم کردن بدن قبل از آن
ـ ورزش های مربوط به عضلات قفسه صدری، عضلات شکمی کمک می کنند، ولی ورزش های دیگری هم که عضلات عمیق تر که ستون مهره ها را نگه می دارند هم لازمست و بهتر است که از یک متخصص وارد مانند مربی ورزش و فیزیوتراپ کمک بگیرید وگرنه ممکن است که دچار صدمه بشوید.
ـ اگر اضافه وزن دارید سعی کنید به وزن طبیعی برگردید.
ـ در طول روز زمانی را هم برای آرامش و آسایش اختصاص دهید.
داشتن وضع بدنی مناسب
ـ مواظب وضع بدن تان در تمام مدت روز باشید، پشت را صاف نگهدارید، به جلو نگاه کنید سرتان را زیر نیاندازید و راه بروید، شانه ها را به عقب ببرید.
ـ برای برداشتن اشیاء سنگین، جلو خم نشوید و در این حالت به چپ و راست نچرخید، زانوها را خم کرده با پشت کاملاً صاف شئی سنگین را نزدیک به بدن بلند کنید.
ـ برای پارو کردن برف، پشت را تا آنجایی که ممکن است صاف نگهدارید. برای این کار دست خود را نزدیک پلاک پارو بگذارید و برای جمع کردن برف زانوها را خم کنید و از زانوها به عنوان اهرم استفاده کنید و هنگام پرتاب برف دولا نشوید.
در محل کار
ـ اگر مجبورید در مدت طولانی سرپا بایستید از یک چهارپایه کوچک استفاده کنید و پاها را به نوبت ۵ تا ۱۰ دقیقه روی آن بگذارید.
ـ اگر مجبورید مدت های طولانی روی صندلی بنشینید یا رانندگی کنید زمان هایی را برای حرکت اعضا و درآمدن از خستگی و بی حرکتی در نظر بگیرید.
ـ از صندلی هایی استفاده کنید که پشتی آن قوسی برای کمر و راست نگهداشتن پشت دارند.
ـ بلندی صندلی را تنظیم کنید و یک چهارپایه زیر پاهایتان بگذارید به طوری که زانوهایتان کمی بالاتر از مفصل رانی لگنی قرار بگیرد.
ـ از صندلی هایی که می چرخند استفاده کنید که مجبور نشوید زیاد بدن را به چپ و راست بگردانید.
در مواقع دیگر
ـ به جای ساک دستی از کوله پشتی استفاده کنید و از هر دو شانه برای حمل آن استفاده کنید.
ـ برای حرکت دادن اشیاء سنگین آن را به طرف جلو هل بدهید به جای این که به طرف خود بکشید.
ـ از پوشیدن کفش های پاشنه بلند بیشتر از ۵ سانتی متر خودداری کنید. از کفش های مناسب که پا در آن راحت باشد استفاده کنید.
درمان های دارویی
درمان برای هرنی دیسکال معمولاً شامل استراحت، عدم فعالیت های خطرناک برای ستون مهره ها و استفاده از داروهایی که برای آرامش درد و کم شدن انفلاماسیون به کار می روند می باشد. در اکثر موارد این ها برای کم کردن سیمپتوم ها کافی هستند و به درمان هرنی دیسکال کمک می کنند. در حدود ۶۰ درصد بیماران در عرض یک هفته و ۹۰ درصد در کمتر از ۶ هفته به این درمان جواب می دهند، و عمل جراحی به ندرت لازم می شود.
به مهره های ستون فقرات آرامش بدهید
هنگامی که درد خیلی شدید است حداکثر دو روز در رختخواب استراحت کنید. نباید بیش از یک یا دو روز خوابید و باید هر چه زودتر فعالیت های روزانه را شروع کرد. عدم حرکت و فعالیت می تواند باعث آتروفی و ضعف عضلات پشتی شده و باعث صدمه زدن به قابلیت تحرک مفاصل مهره های کمری بشود.
حالاتی که کمک می کنند مهره های کمری استراحت کنند عبارتند از:
ـ خوابیدن روی یک پهلو با زانوان تا شده یک بالش زیر سر و یکی هم بین دو زانو گذاشته شود. بانوان باردار می توانند یک بالش هم در زیر شکم شان بگذارند.
ـ خوابیدن به پشت، بدون بالش زیر سر و گذاشتن یک یا چند بالش در زیر زانوها و یک حوله لوله شده یا بالش کوچک در زیر قوس کمر.
ـ در روزهای اول استفاده از یخ بر روی مهره ها در نزدیکی محل هرنی به کم شدن درد کمک می کند ولی بر روی انفلاماسیون به علت عمیق بودن محل آن بی اثر است و پس از استفاده از یخ باید آن محل را به کمک کیسه آب، گرم کرد.
داروها
برای کنترل درد به طور موقت از ۷ تا ۱۰ روز و گاهی تا سه هفته و به ندرت طولانی تر از داروهای ضد درد مثل تایلنول (استامینوفن) و یا آسپرین و داروهای آنتی انفلاماتوار مانند ادویل یا موترین و یا آرامش دهنده عضلات Robaxacet استفاده کرد و اگر درد شدید و غیرقابل تحمل بود پزشک می تواند داروهای ضد درد قوی از نوع نارکوتیک ها و یا مقدار بیشتری از آنتی انفلاماتوارها را تجویز کند.
*بسیار مهم است که بانوان باردار قبل از استفاده از هر نوع دارویی با پزشک شان مشورت کنند.
داروهای تزریقی
برای رفع دردهای مقاوم می شود از تزریق کورتیکوستروئیدها و یا داروهای ضد درد استفاده کرد.
فیزیوتراپی
وقتی که سیمپتوم ها آرام شد پزشک برای توان بخشی و سرعت بهبودی می تواند درخواست فیزیوتراپی بکند و عبارتست از ورزش هایی که به بهتر شدن وضع بدن کمک می کند و باعث تقویت عضلات پشتی و شکمی و نرمی بدن می شود.
جراحی
اعمال جراحی وقتی لازم می شود که دردها مقاوم و غیرقابل تحمل باشند یا ضعف عضلانی مقاوم در یک دست یا یک پا یا انگشتان پا و یا سیمپتوم های شدید دیگری وجود داشته باشد.
عمل جراحی باعث می شود که فشاری را که دیسک بین مهره ای بر روی عصب وارد می کند برداشته شود. تکنیک های مختلفی برای جراحی وجود دارد دیسککتومی عبارت است از برداشتن کامل یا قسمتی از دیسک بین مهره ای، این عمل جراحی ممکن است توسط لاپاروسکوپی نیز انجام شود که مقدار کمی از دیسک برداشته می شود. این تکنیک صدمه کمتری می زند و کافی است که سوراخ کوچکی در پوست ایجاد کرد. از این تکنیک در ایالات متحده زیاد استفاده می شود. هر دو نوع عمل جراحی نتیجه مشابهی دارند.
عمل جراحی بی خطر نیست ممکن است باعث عفونت بشود، به یک عصب صدمه بزند، جای زخم باقی بگذارد و یا باعث استرس و فشار به مهره های دیگر بشود.
طب مکمل
بیشتر مطالعاتی که درباره طب مکمل مثل کایروپراکتیس و ساتئوباتی برای درمان هرنی دیسکال انجام شده مطالعات کلینیکی بسیار کوچک بوده و با این که نتیجه رضایت بخش داشته ولی باید مطالعات علمی و کلینیکی بزرگ انجام شود تا از موثر بودن و بی خطر بودن آن مطمئن شد.
ـ کایروپراکتیس: درباره دستکاری های ستون مهره ها برای هرنی دیسکال مخالف و موافق زیاد است. بعضی از محققان عقیده دارند که این تکنیک موثر و بی خطر است در صورتی که عده دیگری کاملاً مخالف هستند. مهمترین خطری که این دستکاری ها می توانند تولید کنند سندروم دم اسب است. یک مطالعه چاپ شده در سال ۲۰۰۴ حدس می زند که این خطر و سایر مشکلاتی که امکان دارد تولید شود یک نفر در سه میلیون و هفتصد هزار بیمار خواهد بود. برای درمان از طریق کایروپراکتور، استئوپات و امثالهم از درمانگری استفاده کنید که تحصیلات مناسب آن را داشته باشد.
* عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی Kisangani است.
