در رابطه با موسیقی ایران از دو منظر کلی می توان سخن گفت:
۱- موسیقی نواحی
۲- موسیقی کلاسیک ایران که شامل ردیف نوازی و ضربی هایی در فرم های متداول (پیش درآمد، رنگ، چهارمضراب ، و تصنیف) است.
این مقاله در پیوند با موسیقی کلاسیک ایرانی نگاشته شده است. البته نباید فراموش کرد که موسیقی کلاسیک ایرانی زاده ی همان موسیقی نواحی است که توسط افراد صاحب ذوق و سلیقه و نیز نوآور به شکل امروزی درآمده، و در دسترس ما قرار گرفته است
میرزا حسینقلی (اول از راست) فرزند علی اکبرخان فراهانی از ادامه دهندگان راه پدر
.
موسیقی از دیرباز در ایران دارای دسته بندی بوده است. از جمله کسانی که برای موسیقی خود دسته بندی در نظر گرفته بودند می توان به باربد، خنیاگر مشهور زمان ساسانی، اشاره کرد. باربد موسیقی دان برجسته زمان خسرو پرویز پادشاه ساسانی بوده است. باربد الحانی را که ساخته بود دسته بندی و آنها را در مواقع خاص اجرا کرد. دسته بندی از این قرار بود : ۳۶۰ دستان، ۳۰ لحن و ۷ خسروانی . ۳۶۰ دستان برای هریک از روزهای سال ،۳۰ لحن برای هر یک از روزهای ماه و ۷ خسروانی برای هر یک از روزهای هفته.
در رابطه با موسیقی ایران می توان گفت که پایه و اساس موسیقی ایرانی را ردیف تشکیل می دهد. ردیف شامل نغمه ها (گوشه ها) است، که با چیدمانی خاص و منطبق با منطق هنری کشور ایران در قالب ۷ دستگاه (شور، ماهور، همایون، نوا، سه گاه، چهارگاه و راست پنجگاه) و ۵ آواز (ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و اصفهان) تنظیم شده است. ردیف موسیقی ایرانی به صورت سینه به سینه و شفاهی آموزش داده می شد و به همان صورت استادان به شاگردان تدریس می کرده اند. آنچه امروز ما ردیف می نامیم به همت خانواده ی فراهانی (علی اکبر فراهانی و فرزندانش میرزاعبدالله و میرزا حسینقلی) که به خاندان هنر شهرت دارند به این صورت دسته بندی شد، که به شاگردان خود به صورت شفاهی آموزش می دادند، البته امروزه تمامی ردیف ها از روی اجراهای اساتید به صورت مکتوب درآمده و چاپ شده اند
علی اکبر فراهانی هفت دستگاه موسیقی را ابداع کرد
.
ردیف دو نوع است: ۱- ردیف سازی و ۲- ردیف آوازی. ردیف سازی همانطور که از نامش پیداست برای ساز و نوازندگی تهیه و تنظیم شده و ردیف آوازی هم برای خوانندگی.
استادان با ذوق و البته نوآور تعدادی گوشه به ردیف موسیقی ایرانی اضافه کردند. استاد ابوالحسن صبا از آن دسته از افرادی بود که این مهم را انجام دادند و به ردیف موسیقی گوشه هایی چون دیلمان (دشتی) و صدری (افشاری) را اضافه کردند.
ردیف به معنی پشت سرهم قرار گرفتن است که در موسیقی به معنای پشت سرهم قرار گرفتن نغمه های مختلف یک دستگاه یا آواز است که به آن گوشه می گوییم. این ترتیب قرار گرفتن گوشه ها به صورتی است که از نقطه ی آغازین دستگاه یا آواز که از آن به عنوان درآمد یاد می شود شروع شده و گوشه ها پشت سر هم قرار گرفته تا به نقطه ی اوج آن دستگاه یا آواز می رسیم و بعد از آن گوشه ها حالت نزولی داشته و در نهایت با فرود به نقطه ی آغازین آن دستگاه یا آواز به اتمام می رسد.
دستگاه: دستگاه از دو کلمه ی دست و گاه تشکیل شده است. دست به معنی نحوه ی قرار گرفتن انگشتان روی پرده های ساز و گاه به معنای نغمه است. برای اجرای هر دستگاه نسبت به دستگاه دیگر نحوه ی قرار گرفتن انگشتان بر روی پرده های ساز تغییر می کند یا به عبارت دیگر فواصل هر دستگاه موسیقی نسبت به دستگاه دیگر تغییر می کند. برای مثال فواصل دستگاه ماهور نسبت به دستگاه شور متفاوت است. دستگاه های موسیقی ایرانی عبارتند از شور، ماهور، همایون، سه گاه، چهارگاه، نوا و راست پنجگاه.
آواز: آوازها در واقع از متعلقات دستگاه های موسیقی هستند. یعنی هر آواز زیرمجموعه یک دستگاه است. به این معنا که از لحاظ فواصل و پرده بندی نظیر دستگاهی است که آن آواز تعلق به آن دارد و از آن مشتق شده است و در نت شاهد و نت ایست با هم تفاوت دارند که در رابطه با این موضوع در بررسی دستگاه ها و آوازها صحبت خواهیم کرد.
ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از متعلقات شور هستند و اصفهان متعلق به دستگاه همایون است و به عبارت دیگر آوازهای دستگاه شور عبارتند از: ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و آواز دستگاه همایون اصفهان.
*ماهان نه رودی، فوق لیسانس موسیقی از دانشگاه هنر، نوازنده و مدرس سنتور
