* این مقاله جنبه ی آموزشی دارد نه درمانی، هر دارویی باید با تشخیص و تجویز پزشک مصرف شود.
سندروم پاهای بی استراحت که به آن ساق پای بی قرار و یا بی قراری شبانه هم می گویند یک اضطراب عصبی است که باعث می شود ساق پا به طور غیرقابل کنترل حرکت داشته باشد. این حالت باعث ناراحتی هایی در اندام تحتانی می شود مثل مور مور شدن، سوزش و احساس داغی پا که شدت آن در همه افراد مبتلا یکسان نیست. این حس های ناخواسته بیشتر در هنگام استراحت و یا عدم تحرک پیش می آید و باعث می شود که استراحت کردن و یا نشستن در یک جلسه و یا مسافرت های هوایی را بسیار سخت کند.
چون سیمپتوم ها در عصر و شب شدیدتر می شوند استراحت مشکل تر و بی خوابی مزمن باعث می شود که بیمار در طی روز خسته و خواب آلوده باشد و بر کیفیت زندگی تأثیر می گذارد. بعضی از بیماران سحرگاه هنگام بیداری احساس می کنند که تمام مدت شب را راه پیمایی کرده اند. این بیماری را نباید با بیماری دیگر به نام کرامپ های شبانه اشتباه گرفت.
سندروم ساق های بی قرار برای اولین بار در ادبیات پزشکی در سال ۱۹۴۵ دیده شد ولی در اوایل سال های ۱۹۸۰ توسط جامعه پزشکی بهتر شناخته شد.
علل
در اکثر موارد علت آن مشخص نیست. از نظر فیزیولوژی یک اضطراب عصبی است که بر اثر کمبود دوپامین در مغز و نخاع است. دوپامین ماده ی شیمیایی مهمی است که باعث می شود اعصاب با هم در تماس باشند و حرکات را تنظیم کنند.
دو نوع بیماری وجود دارد نوع اولیه (ایدیوپاتیک) علت آن هنوز مشخص نیست و اغلب فامیلی است و در اوایل بلوغ شروع می شود. هشت عامل ژنتیکی و غیر طبیعی بودن آن در ۷۰ درصد نوع اولیه شناخته شده و بیماری به تدریج شدیدتر می شود و نهایت شدت آن در بین ۴۰ تا ۶۰ سالگی است.
نوع ثانویه همراه شرایط زیر هستند:
ـ کمبود آهن: کمبود آهن می تواند بر روی تولید دوپامین تاثیر بگذارد. حتی اگر کمبود آهن آن قدر نباشد که بگوییم شخص دچار کم خونی شده، آهن در تولید دوپامین در مغز شرکت دارد. در یک مطالعه که بر روی ۸۸ کودک مبتلا به TDAH انجام شد یک سوم آنها دچار سندروم پاهای بی قرار بودند و کمبود آهن داشتند.
ـ یک بیماری مزمن مثل دیابت: کم کاری کلیوی از هر ده بیمار دیالیزی ۴ نفرشان از این بیماری رنج می برند. فیبرومیالژی یا پولی آرتریت روماتوئید هم می توانند به تولید این سندروم کمک کنند.
ـ بارداری می تواند عامل تولید بیماری یا شدت آن بشود مخصوصاً در سه ماه آخر.
اگر بارداری باعث تولید سندروم شده باشد سیمپتوم ها معمولاً بعد از دو هفته پس از زایمان به تدریج از بین می روند.
ـ کمبود اسید فولیک (ویتامینB6)
بعضی از داروها مثل داروهای ضد هیستامین، ضد تولید دوپامین، ضد افسردگی، داروهای روان گردان… باعث شدت بیماری یا مخفی کردن آن و یا باعث شروع آن می شوند.
ـ کافئین
ـ چاقی زیاد
ـ افرادی که دچار اسکروزپلاکی یا اسکلروز آمیوتروفیک لاترال هستند و آنهایی که از میگرن رنج می برند بیشتر دچار می شوند.
پیشرفت بیماری
سندروم با بالا رفتن سن بیمار شدیدتر می شود و سیمپتوم ها بیشتر در ساق پا دیده می شوند و به تدریج می توانند به ران ها برسند و در نوع شدید بیماری بازوها هم مبتلا می شوند.
بعضی از افراد با تغییر عادات زندگی می توانند به خوبی این سندروم را کنترل کنند، با بازگشت به عادات قبلی بیماری نیز برمی گردد.
تشخیص
برای تشخیص بیماری پزشک می خواهد بداند که سیمپتوم ها چگونه و از کی شروع شده، شخص چه بیماری هایی داشته و چه داروهایی مصرف می کرده، آیا در فامیل او کسی دچار بوده؟ بعضی از آزمایشات خون برای تعیین میزان Ferritino ، هموگلوبین، اسید فولیک، ویتامین B12 ، قند خون، کرآتینن، تیروئید ممکن است لازم شود و در صورت لزوم پزشک بیمار را نزد متخصص اعصاب می فرستد و اگر باز هم لازم بود آزمایش پولی سومنوگراف برای کیفیت خواب در شب هنگام در یک مرکز مخصوص مطالعات در هنگام خوابیدن بیمار انجام می شود.
بعضی افراد جرأت نمی کنند موضوع را با پزشک در میان بگذارند و سیمپتوم ها را جدی نمی گیرند یا فکر می کنند که پزشک آنها را جدی نمی گیرد. امروزه وسائلی وجود دارند که به طور موثری سیمپتوم ها را آرام می کنند. برای اولین ملاقات تمام سیمپتوم ها و هنگام شروع آنها و در کجا تولید می شوند همه را نوشته همراه داشته باشید.
سیمپتوم های سندروم ساق پای بی قرار
طبق شرایط تعیین شده توسط International Restless leg Syndrome باید چهار مرحله زیر وجود داشته باشد:
ـ احتیاج به حرکت دادن ساق پا که معمولاً همراه احساسات ناخواسته در ساق پا مانند مورمور شدن، احساس سوزش، خارش، درد و …
ـ احتیاج به حرکت دادن در زمان های استراحت یا بی حرکت بودن معمولا در حالت نشسته یا خوابیده شروع شده یا شدت می یابد.
ـ سیمپتوم ها عصرها وشب ها شدیدتر می شوند.
ـ با حرکت دادن پاها مثل راه رفتن، نرمش کردن و کشش عضلات، تا کردن زانوها و ماساژ آرامش تولید می شود.
ـ باید به خاطر داشت که سیمپتوم ها پریودیک هستند و از چند دقیقه تا چند ساعت طول می کشند.
ـ سیمپتوم ها همراه با بی خوابی مزمن است که باعث خستگی شدید روزانه می شود.
ـ در طول شب سیمپتوم همراه با حرکات بی اختیار (ناخواسته) پاهاست که ۱۰ تا ۶۰ ثانیه طول می کشد و باعث می شود که خواب سبک باشد، این حرکات معمولاً توسط شخصی که با بیمار روی یک تخت خوابیده کشف می شود.
ـ توجه: اکثر اشخاصی که در هنگام خواب بطور پریودیک پاهایشان حرکت دارد مبتلا به سندروم پاهای بیقرار نیستند این حرکات پریودیک معمولاً در هر دو پاست گاهی ممکن است در یک پا و یا حتی در بازوها دیده شود.
چه کسانی مبتلا می شوند
در آمریکای شمالی و در فرانسه تقریباً ۱۰ درصد مردم از آن رنج می برند و طبق مطالعات اپیدمیولوژیک در بعضی از مردمان خیلی بیشتر دیده می شود مثل ایتالیایی های شمال ایتالیا و کانادایی های فرانسوی. در استان کبک تقریباً ۱۵ درصد مردم به آن دچارند که ژنتیک است و از والدین به فرزندان منتقل می شود.
بیماری از نظر کلینیکی مهم است و به صورت شدید و نیمه شدید در حدود سه درصد مردم و نیم درصد کودکان وجود دارد. زنان بیشتر از مردان مبتلا می شوند.
پیشگیری
به علت این که علل تولید سندروم پاهای بی قرار مشخص نیست، هیچ گونه پیشگیری فعلاً امکان ندارد ولی چون بعضی از کمبودهای مواد مغذی مهم مثل آهن، اسید فولیک و ویتامین B12 ممکن است به تولید سندروم کمک کند باید از غذاهای مختلف استفاده کرد تا این کمبودها وجود نداشته باشند. اگر فکر می کنید دچار این کمبودها هستید با پزشک مشورت کنید تا تشخیص این کمبودها داده شود. همین طور افرادی که دچار بیماری هایی مانند دیابت یا آرتریت روماتوئید هستند برای کم شدن امکان تولید این سندروم باید به دقت درمان شان را ادامه دهند.
چند توصیه
ـ کمبود بعضی از مواد غذایی امکان تولید بیماری را دارند باید اغذیه روزانه شامل مواد غذایی مورد احتیاج بدن باشد.
ـ تا آنجایی که امکان دارد مصرف کافئین را کم کنید مثل قهوه، چای، نوشابه ها و شکلات، بعضی از بیماران مشکل را با رعایت این ها حل کرده اند، بیمار می تواند چند هفته کافئین مصرف نکند و نتیجه را ببیند.
ـ کم کردن مصرف الکل و توتون یا ترک کامل آن زیرا باعث شدت بیماری می شوند.
ـ انجام ورزش بطور مرتب و متناسب با وضع بدن به کیفیت خواب و آرام شدن سیمپتوم ها کمک می کند. در یک مطالعه کلینیکی کم شدن سیمپتوم ها در هفته ششم یک برنامه ورزشی سه بار در هفته که سه ماه طول کشیده کاملاً مشخص شده.
ـ کنترل استرس: خستگی و استرس کمک به بیماری می کنند.
ـ یک محیط آرام بخش برای خواب داشته باشید تا بهتر بخوابید.
ـ بعضی از داروها می توانند باعث شدت سیمپتوم ها بشوند مثل گشاد کننده های برنش و آنتی دپرسورها.
درمان
پزشک در مرحله اول سعی می کند علت بیماری را پیدا کرده وآن را درمان کند مثل کم خونی. مصرف مکمل های آهن می تواند مشکل را درمان کند. همین طور اگر کمبود اسیدفولیک وجود داشته باشد. اگر بیماری بر اثر مصرف یک دارو تولید شده باشد پزشک داروی دیگری را جانشین آن می کند. در نزد بیمارانی که دچار کم کاری مزمن کلیوی هستند و دیالیز می کنند سیمپتوم ها معمولاً پس از پیوند کلیه از بین می روند. متاسفانه درمان علت همیشه میسر نمی شود، اگر علت ژنتیکی باشد امکان از بین بردن عوامل تشدید کننده بیماری وجود ندارد.
عادات زندگی
در مواقعی که سیمپتوم ها سبک یا نیمه سبک هستند و زندگی بیمار را به هم نمی ریزند و به اصطلاح قابل تحمل هستند شخص می تواند عادات زندگی اش را تغییر داده و از میزان شدت یا تکرار فرکانس سیمپتوم ها بکاهد. باید اول دقت کرد که چه عواملی و چه مواقعی سیمپتوم ها کم یا شدید می شوند و بعد زندگانی شان را با آن تطبیق کنند.
در یک مطالعه پزشکی نشان داده شده که تمرین های آتروبیک و اعضای تحتانی سه روز در هفته باعث کم شدن سیمپتوم ها شده است.
داروها
وقتی که بی خوابی به طور جدی باعث بهم ریختن فعالیت های روزانه می شود یعنی دو شب یا بیشتر در هفته وضع خواب بیمار بهم خورده پزشک می تواند داروهای مختلفی را تجویز کند تا بیمار بهتر بخوابد و شدت بیماری را کم کند و میزان حرکات غیرقابل کنترل ساق پا را شب هنگام کاهش دهد. موثر بودن این داروها نیز در همه بیماران یکسان نیست.
در مرحله اول باید سعی کرد که داروهایی که باعث شروع بیماری و یا شدت آن می شوند را کم و یا قطع کرد.
ـ داروهایی که معمولاً برای پارکینسون به کار می روند و دارای آثاری مشابه دوپامین است به مقدار بسیار کمتر از میزانی که برای پارکینسون تجویز می شود، توسط پزشک داده می شود. این داروها دارای آثار ناخواسته مثل حالت تهوع و استفراغ و در بعضی موارد شدت سیمپتوم های بیماری هستند. اگر بیمار دچار عوارض ثانوی شد باید با پزشک خود مشورت کند تا او دارو را کم کرده یا داروی دیگری تجویز کند.
ـ داروهای Anticonvulsivants در مواقعی که بیمار نمی تواند به راحتی بخوابد از این داروها استفاده می شودکه اعصابی را که باعث حرکت ساق پا می شود را کنترل کند.
ـ داروهای خواب آور مثل والیوم و دیازپام و …. این داروها به بهتر شدن خواب بیمار و کم شدن سیمپتوم های شبانه بیماری کمک می کنند ولی چون دارای آثار بد جسمانی هستند و اثر درمانی آنها با گذشت زمان کم می شود پزشک آنها را در بعضی موارد و کوتاه مدت تجویز می کند.
ـ داروهای ضد درد با منشاء نارکوتیک: اگر حرکات غیرقابل تحمل و دردناک باشد پزشک می تواند از داروهای ضد درد با منشاء تریاک استفاده کند مثل کدئین و اوکسی کانتین. اثر ضد درد این داروها قوی تر از داروهای ضد درد دیگر است. از این داروها به ندرت استفاده می شود، زیرا دارای آثار ثانویه است.
چند راهنمایی برای آرامش سیمپتوم ها
وقتی که سیمپتوم ها وجود دارند راهنمایی های زیر باعث آرامش فوری ولی موقتی می شوند:
ـ وقتی که شروع آنها را احساس می کنید، پاها را حرکت بدهید و عضلات را با نرمش کشش بدهید یا زانوها را خم کنید. سعی نکنید جلوی احتیاج به حرکت را بگیرید.
ـ پاها را ماساژ یا کمی کشش عضلانی بدهید، مخصوصاً صبح ها و شب ها قبل از خواب.
ـ گرفتن حمام گرم
ـ به کار بردن متناوب گرما و سرما روی عضلات
ـ اگر مجبورید مدت طولانی بنشینید حواس خود را به چیزهای دیگری متمرکز کنید.
طب مکمل
ـ در صورت کمبود آهن ممکن است که مکمل های غذایی پیشنهاد شود ولی باید تحت نظر پزشک انجام شود. ویتامینC 200 میلی گرم و ویتامین E 400 میلی گرم در روز در بیمارانی که کم کاری کلیوی داشتند و همودیالیز می شدند موثر بوده.
ـ بعضی از ناتوروپات ها مکمل های منیزیوم را قبل از خواب برای کم کردن حرکات غیرعادی ساق پا در مدت شب موثر می دانند و تجویز می کنند.
ـ امکان درمان و یا کم کردن زمان بی خوابی با گیاهان دارویی و مکمل ها هست.
ـ موثر بودن طب سوزنی مسلم نیست، مطالعات ضد و نقیض در این مورد وجود دارند.
ـ تکنیک های آرام بخش: در کلینیک مایو در ایالات متحده از یوگا و مراقبه(مدیتیشن) برای کم کردن استرس ها استفاده می شود.
انجمن Restless leg syndrome پیشنهاد می کند که تکنیک های آرام بخش به طور روزانه انجام شود تا وضع زندگی بیمار بهتر شود.
* عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی Kisangani است.
