* این مقاله جنبه ی آموزشی دارد نه درمانی، هر دارویی باید با تشخیص و تجویز پزشک مصرف شود.
هیپوتیروئیدی(Hypothyroidism) بر اثر کمبود ترشح هورمون ها از غده تیروئید که به شکل پروانه در پائین گردن زیر سیب آدم قرار دارد تولید می شود. این مشکل بیشتر از همه در نزد خانم های ۵۰ سال به بالا دیده می شود.
غده تیروئید تاثیر مهمی بر روی بدن دارد و نقش آن تنظیم سوخت و سوز پایه ای بدن (متابولیسم) و سلول های آن است. این غده همچنین انرژی عضلانی، رفتار، تمرکز، حرارت بدن و غیره را کنترل می کند و تنظیم سرعت موتور فعالیت های سلول های اعضای بدن را دارد و نزد شخصی که دچار هیپوتیروئیدی است سرعت کار این موتور کم می شود.
در هنگام استراحت بدن انرژی را برای فعالیت های حیاتی مثل جریان گردش خون، فعالیت های مغزی، تنفس، هضم غذا، نگهداری حرارت بدن مصرف می کند که به آن سوخت و سوز پایه ای بدن می گوییم که قسمتی از آن توسط هورمون های تیروئید کنترل می شود. مقدار این انرژی مصرف شده در همه یکسان نیست و بستگی به قد و وزن، سن، فعالیت جنسی و فعالیت های غده تیروئید دارد.
در کانادا یک درصد افراد بالغ از هیپوتیروئیدی رنج می برند و خانم ها ۲ تا ۸ برابر بیشتر از آقایان، و میزان آن با سن بالا می رود و بعد از ۶۰ سالگی بیشتر از ده درصد می شود.
هیپوتیروئیدی مادرزادی یا هنگام تولد
حدوداً از هر چهار هزار نوزاد، یک نفر هیپوتیروئیدی در هنگام تولد دیده می شود که بر اثر بدکاری و یا ناقص بودن تیروئید تولید شده و اگر درمان نشود آثار بسیار بدی بر روی رشد و نمو فیزیکی و عضلانی کودک خواهد داشت. خوشبختانه در کانادا مانند سایر کشورهای پیشرفته هنگام تولد همه نوزادان مورد آزمایش برای تشخیص قرار می گیرند. این آزمایش خون در سال ۱۹۷۰ توسط محققان کانادایی کشف شده است و درمان از همان روزهای اولیه تولد برای پیشگیری از عوارض غیرقابل درمان آن انجام می شود.
هورمون های غده تیروئید
دو هورمون مهم ترشح شده توسط تیروئید عبارتند از T3 (Triiodothyronine)و T4 (Tetraiodothyronine or thyroxine)که ید عامل اصلی برای تولید آنهاست. مقدار ترشح این هورمون ها تحت کنترل غدد دیگری است که در داخل مغز قرار دارند، هیپوتالاموس و هیپوفیز، و این هیپوتالاموس است که به هیپوفیز فرمان می دهد که هورمون TSH را تولید کند و هورمون TSH (Thyroid–stimulating hormone) به نوبه ی خود تیروئید را فعال می کند که هورمون های T3و T4 را ترشح کند. یک آزمایش میزان TSH در خون نشان دهنده پرکاری یا کم کاری تیروئید است. اگر میزان TSH بالا باشد بیمار دچار کم کاری است، زیرا هیپوفیز برای کمبود T3 و T4 عکس العمل نشان می دهد و TSH بیشتری تولید می کند که تیروئید هورمون بیشتری تولید کند و اگر هایپرتیروئیدی وجود داشته باشد میزان TSH کمتر است، زیرا هیپوفیز متوجه می شود که میزان هورمون های تیروئیدی در خون بالاست در نتیجه کمتر ترشح می کند.
علل
در کانادا تا قبل از ۱۹۲۰ عامل اصلی علت هیپوتیروئیدی کمبود ید بود. ید یکی از عناصر معدنی است که برای زنده ماندن و تولید هورمون های تیروئیدی لازم است. از سال ۱۹۲۴ در میشیگان بر اثر وجود بیماران زیادی که کمبود ید داشتند، اضافه کردن ید به نمک طعام شروع شد. کمبود ید در کشورهای صنعتی بسیار کم ممکن است دیده شود ولی سازمان بهداشت جهانی تخمین می زند که حدود دو میلیارد نفر در جهان هنوز در خطر کمبود ید هستند که اولین عامل بیماری های تیروئیدی در جهانست. امروزه علل عمده بیماری های تیروئیدی در کشورهای صنعتی عبارتند از:
۱ـ التهاب تیروئید هاشیموتو ـ یک بیماری خودایمنی است که توسط سیستم دفاعی بدن خود شخص غده تیروئید تخریب می شود. این بیماری نزد افرادی که آمادگی دارند گاهی بر اثر استرس یا یک عفونت ویروسی ممکن است تولید شود.
۲ـ بعضی درمان های دارویی و یا جراحی برای برداشتن غده تیروئید و درمان های رادیوتراپی گردنی ممکن است باعث هیپوتیروئیدی موقت و یا دائمی شوند.
۳ـ عفونت تیروئیدی بعد از زایمان ـ در حدود ۸ تا ۱۰ درصد زنان چند هفته تا چند ماه پس از زایمان دچار عکس العمل بدن علیه تیروئید می شوند. در حدود چهل درصد موارد باعث هیپوتیروئیدی می شود که علائم آن مشخص است و در اغلب موارد موقتی است.
سایر علت ها
ـ بعضی از داروها مانند لیتیوم که برای بعضی از بیماری های روانی به کار می رود، یا دارویی که برای بیماری های ریتمی قلب به کار می رود می تواند تولید هیپوتیروئیدی بکند.
ـ نقص مادرزادی غده تیروئید ممکن است باعث شود تیروئید نمو طبیعی نداشته باشد یا به خوبی کار نکند.
ـ بدکاری هیپوفیز که فعالیت تیروئید را تنظیم می کند (کمتر از یک درصد موارد).
ـ عفونت ویروسی یا باکتریایی غده تیروئید.
مشکلاتی که ممکن است تولید شود
اگر بیماری درمان نشود در درازمدت باعث عوارض خطرناک می شود. در نزد بزرگسالان ممکن است باعث myxoedema شود که علائم آن عبارتند از صورت متورم، زرد شدن یا خشکی پوست که به نظر می رسد پوست ضخیم شده است. مطالعات نشان داده که اشخاصی که چندین سال دچار هیپوتیروئیدی بودند بیشتر از دیگران در خطر بیماری های قلبی عروقی هستند.
در نزد کودکان درمان نشده باعث تاخیر شدید در رشد بدنی و عقلانی غیرقابل برگشت می شود.
یک درمان دقیق، سریع و بموقع معمولاً باعث می شود که این عوارض و صدمات پیش نیاید.
علائم هیپوتیروئیدی
علائم بیماری نسبت مستقیم با کند شدن متابولیسم بدن دارد که آن هم مربوط به کمبود هورمون های تیروئیدی است که به تدریج مشخص می شوند. بعضی اشخاص هیچ گونه سیمپتومی ندارند و فقط آزمایشات خون می تواند باعث تشخیص بشود.
بزرگسالان
ـ خستگی و کمبود انرژی
ـ سرمایی بودن
ـ اضافه شدن بی دلیل وزن با این که شخص زیاد اشتها ندارد.
ـ کم شدن ریتم قلبی که ممکن است باعث تنگی نفس هم بشود.
ـ حساس بودن و گاهی دپرسیو بودن
ـ داشتن کرمپ و سفتی عضلات و درد مفاصل
ـ یبوست
ـ صورت و چشم های باد کرده
ـ پوست رنگ پریده و خشک
ـ موهای خشک و ریزش مو
ـ ناخن های شکننده
ـ صدای بم و خشن
ـ پریود نامرتب و طولانی
ـ نازایی
ـ گیج بودن، عدم تمرکز، بی حافظه گی مخصوصاً در افراد مسن
ـ گاهی داشتن گواتر، بر اثر بزرگ شدن حجم تیروئید پائین گردن متورم می شود
ـ کلسترول بالا
کودکان
ـ زرد شدن رنگ پوست
ـ تاخیر در رشد یا عدم رشد
ـ خواب بسیار زیاد
ـ یبوست
ـ اشکال در تغذیه و داشتن زبان کلفت غیر طبیعی
ـ گریه کردن زیاد شیرخوار
چه کسانی در خطر مبتلا شدن هستند
ـ خانم های بالاتر از ۵۰ سال
ـ اشخاصی که سابقه شخصی و یا فامیلی بیماری های تیروئیدی یا بیماری های خودایمنی مانند دیابت نوع ۱، بیماری سلیاک و آرتریت روماتوئید دارند.
عواملی که به ابتلا کمک می کند
ـ سیگار کشیدن مادر در مدت شیر دادن، امکان دارد که میزان ید در شیر مادر کم بشود و احتمال تولید هیپوتیروئیدی در شیرخوار می کند.
ـ کمبود مواد غذایی مخصوصاً در ید، سلنیوم و روی
ـ زیاد بودن ید
ـ مصرف بعضی داروها
ـ مصرف بسیار زیاد غذاهای گواتروژن ـ بعضی از غذاها اگر به مقدار زیاد و طولانی خورده شوند باعث جلوگیری از جذب ید توسط تیروئید شده و در نتیجه از تولید هورمون های آن جلوگیری می کنند و به آنها غذاهای گواتروژن می گویند، زیرا می توانند تولید گواتر بکنند.
این غذاها عبارتند از سبزی هایی مانند کلم بروکسل، کلم، گل کلم، براکلی، کلم فرفری پیچ و تاب دار، برگ خردل، نوعی شلغم های شبیه تربچه، تربچه و غیره از این فامیل. مانیوک، سیب زمینی شیرین، سویا، بادام زمینی، ارزن موادی هستند که در کشور های صنعتی به علت تنوع مواد غذایی مصرف زیاد ندارند ولی غذای اصلی در بعضی کشورهای آفریقایی است و باعث ت گواتر می شوند. معمولاً پختن آنها باعث کم شدن یا از بین رفتن خاصیت گواتروژن آن می شود.
پیشگیری
در حال حاضر نمی دانیم چگونه از اکثر هیپوتیروئیدی ها در کشورهای صنعتی می شود جلوگیری کرد، ولی تشخیص بموقع و خوردن غذاهای حاوی ریزمغذی های لازم برای فعالیت های تیروئیدی می تواند کمک کننده باشد. در سایر نقاط دنیا پیشگیری با رفع کمبود ید، سلنیوم، روی و یا جلوگیری از ازدیاد شدید ید انجام پذیر است.
درمان های دارویی
هیپوتیروئیدی یک بیماری بدون درمان است ولی با خوردن هورمون تیروئیدی جانشین به خوبی تحت کنترل قرار می گیرد و باعث می شود که بدی فعالیت تیروئید از بین برود و یک متابولیسم طبیعی وجود داشته باشد. هورمونی که بیشتر از همه به کار می رود تیروکسین (T4) به صورت قرص هایی به نام Synthroid یا Levothyroxine است و اکثر مصرف کنندگان باید تا آخر عمر از آن استفاده کنند. این داروها علائم بیماری را در بزرگسالان در عرض چند هفته از بین می برند.
بیمار چند ماه پس از شروع درمان توسط پزشک کنترل شده و آزمایشات خون لازم انجام می شود و بعد همه ساله این آزمایشات تکرار می شود در صورت لزوم مقدار دارو بستگی به احتیاج بدن تنظیم می شود. اگر میزان بالای کلسترول در خون بر اثر هیپوتیروئیدی باشد با کنترل بیماری میزان آن طبیعی می شود.
دارو چگونه باید مصرف شود
ـ دارو باید هر روز در همان ساعت مصرف شود.
ـ دارو باید هر روز به صورت روز قبل مصرف شود مثلاً هر روز با غذا یا هر روز بدون غذا که میزان هورمون تغییر نکند.
ـ بیمار نباید از محصولاتی که حاوی شیر سویاست استفاده کند، زیرا سویا باعث می شود که مقدار جذب تیروکسین کم شود. مصرف آب، شیر گاو و آب پرتقال پیشنهاد می شود.
ـ پیشنهاد می شود که چهار ساعت فاصله باشد پس از مصرف دارو و غذاهای حاوی سویا، مکمل های کلسیم، آهن، یا آنتی اسیدهای حاوی کلسیم و هیدرات آلومینیوم.
طب چینی
یک مطالعه چینی در سال ۱۹۹۳ بر روی ۳۲ بیمار نشان داد که درمان آنها در مدت یکسال با گیاهان فارماکوبه چینی (Shen lu) به نحو بسیار موثری سیمپتوم های بیماری را کم کرده و باعث بالا رفتن مهم مقدار هورمون های تیروئید شده ولی این مطالعه فقط کلینیکی بوده است.
ورزش
تمرین مرتب و روزانه ورزشی باعث بهتر کار کردن تیروئید می شود. پزشکان طبیعی درمانی عقیده دارند که ورزش غده تیروئید را به فعالیت بیشتر تحریک می کند و باعث می شود که نسوج بدن به هورمون ها جواب بهتری بدهند و مهم تر از همه باعث کم شدن وزن بشود.
* عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی Kisangani است.
