سازشناسی
تاریخچه:
سه تار از سازهای زهی مضرابی مقید است. این ساز نمونه کامل تر سازهای تنبور و دوتار است.
نام این ساز از دو قسمت تشکیل شده است:
- سه: مفهوم آن مشخص بوده و نام عددی است.
- تار: اصل این کلمه از زبان سانسکریت گرفته شده است و به معنای رشته و وتر است.
این ساز در ابتدا دارای سه سیم بوده که به گفته استاد ابوالحسن صبا، درویشی به نام مشتاق علی شاه سیم چهارم را به این ساز اضافه کرد و بهمین منظور این سیم به نام سیم مشتاق معروف شده است.
ساختمان ساز سه تار
کاسه طنینی
:
گلابی شکل و از جنس چوب است. کاسه این ساز را گاه یک تکه و گاهی از ترک های متصل شده چوب می سازند.
صفحه رو:
از جنس چوب است و به منظور خروج بهتر صدا سوراخ های کوچکتر روی آن ایجاد می کنند که جای این سوراخ ها توسط سازنده ساز با دقت مشخص می شود.
خرک:
این قسمت نیز از چوب ساخته می شود و طول آن تقریبا ۴ سانتی متر و ارتفاع آن در حدود ۷ میلی متر است. روی خرک شیارهایی در نظر گرفته شده که این شیارها عمق بسیار کمی دارند وسیم ها از روی آنها عبور می کنند.
دسته:
طول دسته بین ۴۵ تا ۵۰ سانتی متر است. دسته از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. بعضی از سازندگان برای زیبایی بیشتر این ساز، طول دسته را با استخوان تزیین می کنند.
سرپنجه:
در ابتدای طول دسته قرار دارد و از چوب ساخته می شود. اگر سرپنجه را توخالی بسازند سیم های این ساز همانند سیم های ساز تار بسته می شود و اگر سرپنجه در ادامه دسته توپر ساخته شود سیم ها به طرف بیرون سرپنجه به دور گوشی ها بسته می شوند.
گوشی:
گوشی ها از جنس چوب ساخته می شوند و به شکل میخ سرپهن هستند. انتهای گوشی ها که باریک هستند در قسمت سرپنجه ساز فرو می رود و سیم به دور این قسمت بسته می شود و قسمت پهن گوشی که هنگام کوک کردن در دست نوازنده قرار می گیرد در قسمت بیرونی سرپنجه قرار دارد.
شیطانک:
قطعه چوب باریک که ارتفاع آن در حدود ۴ میلی متر است. شیارهای کم عمقی روی این قسمت قرار دارد که سیم ها از روی آن ها می گذرند و به گوشی ها متصل می شوند.
دستان ها:
دستان بندی (پرده بندی) ساز سه تار همانند ساز تار بوده و جنس آنها معمولا از زه یا نخ نایلون است. سه تار معمولا دارای ۲۸ پرده می باشد.
سیم گیر:
قطعه ای کوچک از جنس استخوان یا چوب که در انتهای بدنه کاسه ساز نصب می شود و سیم ها توسط گره خاصی به شیارهای این قسمت متصل می شوند.
تعداد و جنس سیم ها:
سه تار دارای ۴ سیم فلزی است. ضخامت این سیم ها مختلف بوده و جنس آنها نیز با هم متفاوت اند. قطر سیم اول معمولا ۰.۲۰ ، سیم زرد معمولا ۰.۲۲ ، سیم مشتاق معمولا ۰.۲۰ و سیم بم معمولا ۰.۳۶ یا ۰.۳۸ است.
وسعت:
وسعت این ساز در حدود ۳ اکتاو است و با کلید سل نت خوانی می شود.
مضراب:
این ساز معمولا با ناخن انگشت سبابه نواخته می شود و گاهی نیز به وسیله ی حلقه ای که زایده ای از جنس پلاستیک درون آن قرار دارد و به دور انگشت سبابه قرار می گیرد، نواخته می شود.
ویژگی های دیگر سه تار:
کوک سیم ها و محل دستان ها را در اجرای دستگاه های مختلف می توان تغییر داد.
خراش و اجرای آکوردهای دوصدایی در این ساز امکان پذیر است و اجرای نت ها بر روی سیم بم به وسیله انگشت شست نیز امکان پذیر است.
تمام حالت های کیفی موسیقی ایرانی همانند دوبل نت، تکیه، ریز، تریل و گلیساندوهای طولی و عرضی بر روی این ساز قابل اجرا هستند.
منابع:
- سرگذشت موسیقی ایران _ روح الله خالقی
- سازشناسی موسیقی ایران _ پرویز منصوری
- سازشناسی موسیقی ایرانی _ ارفع اطرایی , محمد رضا درویشی
*ماهان نه رودی، فوق لیسانس موسیقی از دانشگاه هنر، نوازنده و مدرس سنتور
