جمعه شب پانزدهم جولای امسال، گروهی از افسران ارتش ترکیه کوشیدند قدرت را در ترکیه به دست بگیرند، اما با برجای گذاشتن بیش از صد قربانی، از طرفداران اردوغان در پلیس و ارتش شکست خوردند. طرف مقابل نیز در درگیری های مسلحانه بیش از ۱۰۰ قربانی داد.
ترکیه از دهه پنجاه میلادی تاکنون کودتاهای متعددی به خود دیده است. همه این کودتاها از سوی ارتش سکولار این کشور صورت گرفته و هربار نیز پس از مدتی کوتاه به برگزاری یک انتخابات آزاد منتهی شده است.
اما آنچه شامگاه ۱۵ جولای امسال رخ داد، هیچ شباهتی به کودتاهای واقعی این کشور نداشت. قیام افسران به شکستن دیوار صوتی بر فراز آنکارا، پرتاب چند موشک بر ساختمان مجلس و حضور تعداد انگشت شماری تانک و چند دوجین سرباز در فرودگاه آتاتورک و پل تنگه بسفور در استانبول خلاصه می شد.
در پی کودتای نافرجام ۱۵ جولای، گزارش های متعددی در این زمینه منتشر شده است که احتمال دارد اردوغان شخصا نمایش کودتا را با هدف سرکوب تمام عیار مخالفان و منتقدان خود به راه انداخته باشد. هرچند این ادعا قابل اثبات نیست، اما قرائن بی شماری وجود دارد که آن را به لحاظ منطقی تقویت می کند:
با این که ادعا می شد کودتا عمدتا به وسیله نیروی هوائی هدایت شده است، رجب طیب اردوغان نیمه شب از محل استراحت خود مرمره به استانبول پرواز کرد. او این کار را بدون هیچ مزاحمتی انجام داد و ساعت ۶ بامداد در جمع صدها نفری که با سازماندهی آشکار حزب عدالت و توسعه در فرودگاه آتاتورک جمع شده بودند، حضور یافت.
خبرگزاری رویترز روز سه شنبه ۱۸ جولای اعلام کرد هنگامی که هواپیمای اردوغان از مرمره به پرواز درآمده، دست کم دو جنگنده نیروی هوائی آن را دنبال کرده اند، اما معلوم نیست چرا به سوی هواپیمای رئیس جمهور شلیک نکرده اند. آیا این دو جنگنده به جای تعقیب هواپیمای اردوغان، آن را بدرقه کرده اند؟
اخراج بیش از ۲۷۰۰ قاضی، بلافاصله پس از شکست کودتا، دلیل دیگری است که منتقدان مطرح می کنند. آن ها می گویند: اگر پیشاپیش نقشه ای در کار نبود، چگونه می شد ظرف چند ساعت فهرست اسامی چنین گروه بزرگی را تنظیم کرد و در اختیار وزارت دادگستری گذاشت؟
بسیاری از مخالفان اردوغان و محافل سیاسی اروپا همچنان بر این نظرند که حتی اگر اردوغان قیام افسران را از پیش سازماندهی نکرده باشد، همانطور که خود در فرودگاه آتاتورک گفت، آن را یک “هدیه الهی” برای قلع و قمع همه مخالفان خود می داند و در پی شکست کودتای نظامی دست اندرکار یک کودتای غیرنظامی شده است.
سودی که اردوغان از کودتا می برد
یک دلیل دیگر مخالفان این است که اردوغان حتی در تجدید انتخابات سال گذشته، با این که توانست از سقوط حزب عدالت و توسعه در جایگاه اقلیت جلوگیری کند و اکثریت نسبی را به دست بیاورد، هنوز اکثریت لازم را برای تغییر قانون اساسی به دلخواه خود و تبدیل ترکیه از جمهوری پارلمانی به جمهوری ریاستی ندارد.
رجب طیب اردوغان، در پی سرکوب خونین معترضان پارک گزی، سلب مصونیت پارلمانی از نمایندگان مخالف خود، آلودگی به فسادمالی شدید و قلع و قمع افسران پلیس و قاضیانی که در افشای این فساد سهم داشتند، محبوبیت خود را در میان اقشار میانه ترکیه از دست داده است و حالا با این شبه کودتا می تواند در نقش قهرمان ملی ظاهر شود.
دلایل مخالفان برای شک کردن به واقعیت کودتا چندان هم غیرمعقول نیست. مثلا، بلافاصله پس از سرکوب شورش نظامیان و حضور اردوغان در فرودگاه آتاتورک، شعارهائی نوشته بر پارچه ها و بیرق های بزرگ به اهتزاز درآمد که نمی توانست در نیمه شب آماده شده باشد. همچنین اتوبوس های ویژه تبلیغات انتخاباتی حزب عدالت و توسعه گروه گروه کسانی را به فرودگاه می رساندند که ظاهرا پیام اردوغان را گرفته و برای مقابله با کودتا به محل می آمدند، اما سازماندهی آن ها ظرف چند ساعت پس از پخش پیام اردوغان نمی توانست ممکن باشد.
اما اردوغان از دست زدن به چنین توطئه ای، اگر آنطور که مخالفان می گویند واقعیت داشته باشد، چه سودی می برد؟
رئیس جمهور اسلامگرای ترکیه در سال های اخیر نشان داده است که برای سرکوب منتقدان خود، می تواند به هر وسیله ممکنی متوسل شود. از شکایت شخصی، تصفیه های گروهی و تهدید به مرگ گرفته، تا بسیج هسته های تروریستی برای ترور مخالفان. او اکنون با بهانه قرار دادن وقایع خونین ۱۵ و ۱۶ جولای، می تواند گروه گروه مخالفان سیاسی خود را به شرکت در کودتا متهم کند و به زندان بیافکند. دستگیری بیش از ۶ هزار نفر ظرف ۲۴ ساعت پس از کودتا این نظر را تایید می کند.
طرفداران اردوغان در فرودگاه آتاتورک از سر دادن شعار “اعدام باید گردد” کوتاه نمی آمدند. آن ها در موارد متعددی سربازانی را که خود را تسلیم کرده بودند لینچ کردند. گفته می شود که اردوغان در اندیشه بازگرداندن مجازات اعدام به سیستم قضائی ترکیه است. این مجازات اکنون ده ها سال است که در ترکیه لغو شده است. اگر چنین اقدامی صورت گیرد، ترکیه باید سودای پیوستن به اتحادیه اروپا را برای همیشه از سر به در کند.
نگاه روزنامه های آلمانی به تئوری توطئه
بسیاری از روزنامه های آلمانی با گذشت ۴۸ ساعت از کودتا نوشتند که ممکن است دولت در آن نقش داشته باشد. روزنامه برلینر تسایتونگ برای تحلیل مفصلی که پیرامون کودتای شکست خورده ترکیه منتشر کرد، این عنوان را برگزید: “آیا تلاش برای کودتا از سوی اردوغان صحنه سازی شده بود؟”
روزنامه آلمانی نوشت: “در پی سرکوب خونین کودتاچیان، این تئوری توطئه هم در ترکیه و هم در محافل غربی جان گرفته است”.
اما نظر دیگری هم وجود دارد و آن این که اردوغان از مدتی پیش در جریان احتمال انجام یک کودتا قرار گرفته، اما از آنجا که آن را به نفع پیش برد سیاست های خود می دیده، سکوت کرده و گوش به زنگ لحظه نود بوده است.
برلینر تسایتونگ به نقل از احمد سیک روزنامه نگار ترک نوشت: “دولت ترکیه از وقوع کودتا مطلع شده و به این دلیل کودتاچیان پیش از آن که آمادگی کامل پیدا کرده باشند، مجبور به اقدام شده اند. این که نیروهای امنیتی وفادار به دولت از قبل دست به اقدامات امنیتی گسترده ای زده بودند، این نظر را تایید می کند”.
برلینر تسایتونگ در ادامه تحلیل خود می نویسد:”در میان رهبران کودتا دست کم ۵ ژنرال و ۲۸ افسر عالی رتبه از کسانی هستند که به اردوغان نزدیک بوده اند. اردوغان اعلام کرده که این گروه بهای سنگینی برای خیانت خود خواهند پرداخت”.
کودتا، با هر طرح و برنامه ای اجرا شده باشد، مسلم است که دست اردوغان را برای سرکوب شدیدتر مخالفان و منتقدان خود در مجلس و ارتش بیش از همیشه باز خواهد گذاشت. او با ایجاد فضای ترس و سکوت می تواند به رغم عدم برخورداری از اکثریت در مجلس، طرح خود را برای ریاستی کردن جمهوری ترکیه به کرسی بنشاند. در این صورت او همان خواهد شد که سودایش را از چندین سال پیش در سر می پروراند:”امپراتور عثمانی عصر جدید در ترکیه”!
تصفیه حساب با فتح الله گولن
بزرگترین مانع اردوغان برای رسیدن به این هدف بلندپروازانه، جنبش گولن است. بلافاصله پس از سرکوب کودتا، دولت ترکیه فتح الله گولن، واعظ پرنفوذ را که در آمریکا زندگی می کند به رهبری کودتا متهم کرد. در آنکارا اعلام شد که ۲۷۴۵ قاضی به اتهام هواداری از گولن اخراج می شوند. به نوشته یک روزنامه آلمانی همین موضوع نشان می دهد که امپراتور آینده ترکیه از پیش لیست سیاهی برای تصفیه حساب با مخالفان خود داشته است.
گولن، که به دلیل افکار عارفانه و اعتقاد جدی به “خدمت به خلق” در ترکیه و خارج از این کشور طرفداران بی شماری دارد، تمام اتهامات را رد کرد و آن را توطئه اردوغان علیه خود خواند. وی همچنین گفت که کودتا می تواند با هدف سرکوب هواداران وی در ترکیه از سوی دولت طرح ریزی شده باشد.
روزنامه دی ولت المان یک روز پس از کودتا در گزارشی نوشت: “دولت ترکیه تهدید کرده است هر دولتی که با جنبش فتح الله گولن همکاری کند، دشمن شمرده می شود و باید منتظر پاسخ ترکیه باشد. “ارکان کاراکویون” رئیس بنیاد دیالوگ و آموزش در آلمان که به گولن نزدیک است، به ولت می گوید: “این بدان معنا است که دولت ترکیه ممکن است خواستار استرداد گولن از آمریکا شود”. از قضا ساعاتی پس از انتشار این گزارش، آنکارا رسما خواستار استرداد گولن از آمریکا شد.
گولن یک روحانی پرنفوذ و بسیار ثروتمند ترکیه است که در آمریکا زندگی می کند و هزاران مدرسه و بنیاد و دانشگاه در داخل و خارج از ترکیه به وسیله هواداران او در نهادی به نام “خدمت” تامین مالی و اداره می شوند. او، که از شعار “عبادت بجز خدمت خلق نیست” جانبداری می کند، پیش تر روابط دوستانه و نزدیکی با اردوغان و حزب عدالت و توسعه داشت، اما از چند سال پیش دشمن شماره یک رئیس جمهور اسلامگرا محسوب می شود. دلیل این دشمنی، انحصارطلبی اردوغان اعلام شده است.
