با گذشت سه ماه از خنثی شدن کودتای مشکوک ترکیه، قطع نان و به زندان انداختن بیش از ۱۰۰ هزار کارمند نهادهای دولتی و خصوصی و بستن ده ها روزنامه و شبکه تلویزیونی و مدرسه و مدرسه عالی، برای رجب طیب اردوغان رئیس جمهور قدرت طلب ترکیه کافی نبوده است. او اکنون می کوشد با ایجاد یک بحران خارجی تازه، زمینه را برای گسترش ناسیونالیسم ترکی و خفقان داخلی بیشتر مهیا کند.
اردوغان، یک هفته پس از تمدید سه ماهه شرایط فوق العاده در ترکیه، در دیدار با گروهی از کدخداهای روستاهای ترکیه در کاخ ریاست جمهوری، با زیر پرسش کشیدن مفاد پیمان لوزان که در سال ۱۹۲۳ مرزهای جغرافیائی فعلی جمهوری ترکیه با یونان را تثبیت کرده است، با تحریک همسایه ی خود بحرانی تازه را تدارک دیده است.
رئیس جمهور ترکیه در تلاش برای تحکیم اقتدار فردی خود در شرایطی میان آنکارا و آتن بحران آفرینی می کند که روز چهارشنبه ۵ اکتبر حیدر عبادی نخست وزیر عراق وی را به دخالت در امور داخلی عراق نیز متهم کرده است. عبادی هشدار داده که ادامه مداخله جویی های ترکیه در عراق می تواند به برافروختن یک جنگ بزرگ منطقه ای دیگر منتهی شود. ترکیه مدتی است زیر پوشش سرکوب افراد مسلح حزب کارگردان کردستان به شمال عراق و سوریه لشگرکشی کرده است.
پیمان تاریخی لوزان
پیمان لوزان در روز ۲۴ جولای سال ۱۹۲۳ با حضور هیئت نمایندگی تحت ریاست عصمت اینانو یار نزدیک مصطفی کمال آتاتورک بنیادگذار ترکیه نوین میان این هیئت و نمایندگان دولت های پیروز در نبرد با امپراتوری عثمانی به امضا رسید. سه ماه پس از عقد این پیمان بود که مصطفی کمال آتاتورک موجودیت جمهوری سکولاریستی ترکیه را اعلام کرد.
ترکیه نوین، از زمان عقد پیمان لوزان، آن را پیروزی خود ارزیابی می کرد، زیرا سه سال پیش از آن، در سال ۱۹۲۰ با از هم پاشی امپراتوری عثمانی، پیروزمندان پیمان دیگری را به ترک ها دیکته کردند که در صورت امضا به آن ها امکان می داد تنها در میان مرزهای جغرافیایی بسیار تنگ تری کشوری به نام ترکیه را تشکیل دهند، اما افسران جوان ترکیه زیر فرمان کمال آتاتورک و عصمت اینانو آنقدر به جنگ ادامه دادند تا توانستند خواست خود را در پیمان لوزان به کرسی بنشانند و کشور پهناورتری ایجاد کنند.
در چارچوب پیمان لوزان همچنین تصمیم گرفته شد که حدود یک میلیون مسیحی ارتدوکس از ترکیه به یونان و حدود ۴۰۰ هزار مسلمان از یونان به ترکیه نقل مکان کنند. با این اقدام، ماجرای قتل عام ارامنه در سال های پایانی اقتدار عثمانی ها نیز ظاهرا حل شد.
تلاش اردوغان برای جلب ناسیونالیست های ترک
رجب طیب اردوغان ظرف دو سال گذشته از طریق نقض آشتی و سرکوب خونین کردها کوشیده است ناسیونالیست های افراطی ترکیه (از جمله گرگ های خاکستری) را با خود همراه کند. او در پی خنثی کردن کودتای ۱۵ ژوئیه امسال نیز، “جنبش خدمت” فتح الله گولن رقیب سیاسی سرسخت خود را متهم به طراحی این کودتا کرد و دست به تصفیه های گسترده ای در سیستم اداری، قضائی و نظامی ترکیه زد که تاکنون به بیکاری و حبس بیش از صدهزار نفر و توقیف ده ها شبکه تلویزیونی، روزنامه، مدرسه و مدرسه عالی منتهی شده است.
رئیس جمهور ترکیه، اکنون با زیر پرسش بردن پیمان سال ۱۹۲۳ لوزان، خطاب به کدخداها گفته است:”این پیمان را به عنوان سند پیروزی ترکیه معرفی کرده اند، در حالی که جزایر ما که مسجدهامان در آن ها قرار دارند و صدای ما به آن ها می رسد، از ما جدا شدند”.
اشاره اردوغان به جزایری است که برپایه پیمان لوزان جزو خاک یونان محسوب می شود و “مناطق غیرنظامی” شناخته شده است. معروف ترین این جزایر عبارتند از “لسبوس”، “چیوس”، “ساموس” و “ایکاریا”. این جزایر، به دلیل نزدیکی به خاک ترکیه، در یک سال گذشته مهم ترین گذرگاه پناهجویانی بوده اند که از ترکیه به یونان وارد شده و از این کشور به سایر کشورهای اروپایی گریخته اند و یا در آنجا انتظار انتقال خود را می کشند.
بحران دائمی میان دو عضو ناتو
یونان و ترکیه هر دو عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) هستند. به این دلیل نیروهای ناتو برای مهار مهاجرت ها در دریای سیاه مستقر شده اند، اما اردوغان از این امر راضی نیست و به همین دلیل گفته است:”حالا که روند مهاجرت های غیرقانونی تحت کنترل قرار گرفته است، نیروهای ناتو باید منطقه را ترک کنند”.
بحران سیاسی میان آنکارا و آتن در سال ۱۹۹۰ میلادی بر سر قبرس و سایر اختلافات مرزی، چیزی نمانده بود به یک جنگ تمام عیار منتهی شود. این بحران در بیست و شش سال گذشته هرگز به تمامی حل نشده است.
اعتراض مستقیم اردوغان به پیمانی که حدود صد سال پیش جزایر دریای سیاه را از سرحدات یونان دانسته، در واقع حرکتی در مسیر بازتولید بحران سیاسی شدیدی است که از ده ها سال پیش میان ترکیه و یونان وجود دارد. بسیاری از مفسران اوضاع ترکیه بر این نظرند که ترکیه هرگز ادعای مالکیت جزایر یونانی را نخواهد کرد، با این همه اردوغان خواسته است با طرح این موضوع توجه بیشتر ناسیونالیست های افراطی و پان ترکیست ها را به سمت خود جلب کند.
اما اقدام اردوغان نه تنها اعتراض شدید رهبران یونان را برانگیخته، بلکه کمالیست های عضو حزب جمهوری دموکراتیک ترکیه را نیز، که رقیب داخلی اصلی اردوغان محسوب می شوند، به خشم آورده است. این که اردوغان ادعا می کند پیمان لوزان به نادرستی سند پیروزی ترکیه جوان ارزیابی شده، از نظر آن ها توهین مستقیمی به بنیانگذار ترکیه نوین است، زیرا او سه ماه بعد از امضای همین پیمان بود که موجودیت “ترکیه نوین” را رسما اعلام کرد.
روزنامه “حریت دیلی نیوز” در واکنش به سخنان اردوغان این پرسش را مطرح کرده است که مگر پیمان لوزان چه اشکالی داشته است؟
در آتن نیز، آلکسیس تیپراس نخست وزیر سوسیالیست یونان هشدار داده که به زیر پرسش کشیدن پیمان لوزان از سوی اردوغان نه تنها برای مناسبات دوجانبه ترکیه و یونان، بلکه برای سراسر منطقه بسیار خطرناک است.
الگوبرداری از بحران سازی های جمهوری اسلامی؟
حزب اسلامگرای عدالت و توسعه ترکیه از تجربه جمهوری اسلامی ایران بسیار آموخته است. جمهوری اسلامی، یکسال و نیم پس از تاسیس، با تحریک عراق علیه ایران، کشور را به دام جنگی کشاند که هشت سال طول کشید. کسانی که آن سال ها را تجربه کرده اند، حمله های توهین آمیز لفظی خمینی و قائم مقام او آیت الله منتظری به صدام حسین را فراموش نمی کنند. همین حمله های لفظی که با شعار “راه قدس از کربلا می گذرد” همراه شده بود، به صدام حسین بهانه داد تا با پشتیبانی آمریکا و متحدانش به خاک ایران حمله کند. این جنگ هشت ساله بیش از یک میلیون قربانی داد و صدها میلیارد دلار خسارت به دو طرف وارد ساخت، اما از نظر آیت الله خمینی یک هدیه الهی بود، زیرا به نظام نوپای اسلامی کمک کرد تا در سایه جنگ همه مخالفان خود را در داخل کشور سرکوب و پایه های اقتدار خود را محکم کند.
رجب طیب اردوغان نیز در پی کشف کودتای به شدت مشکوک ۱۵ ژوئیه امسال خطاب به مردمی که در اعتراض به کودتا به خیابان ریخته بودند گفت: “این کودتا یک هدیه الهی بود، زیرا به ما امکان می دهد ارتش را پاکسازی کنیم”.
آیا همانطور که ناظران ترکیه می گویند، رجب طیب اردوغان اکنون نمی خواهد با برانگیختن یک بحران خارجی بهانه مناسبی برای سرکوب بیشتر مخالفان خود کسب کند؟ او از سال ها پیش در اندیشه آن است که با تبدیل جمهوری پارلمانتاریستی ترکیه به نظام “جمهوری اجرائی” قدرت را به انحصار خود در آورد. اردوغان مایل است در جشن های صدمین سال تاسیس جمهوری نوین ترکیه که در سال ۲۰۲۳ برگزار می شود، بر جایگاه امپراتوران عثمانی تکیه بزند. نمایش های مسخره ای که او تاکنون در کاخ هزار و یک اتاقه خود به راه انداخته، همه نشان می دهند که او خواب بازگرداندن ترکیه به دوران امپراتوری عثمانی و تکیه زدن بر تخت سلطنت را در سر می پروراند.
اما با توجه به روندی که ترکیه امروز می پیماید، تحقق این رویا برای رئیس جمهور خودشیفته ترکیه بسیار دشوار شده است. روز پنج شنبه (۶ اکتبر ۲۰۱۶) بار دیگر انفجار بمبی در نزدیکی یکی از قرارگاه های مهم پلیس، کلان شهر استانبول را به لرزه در آورد. ترکیه در یک سال گذشته صحنه یک دوجین بمب گذاری و عملیات تروریستی بوده است.
این ناامنی ها نزدیک به ۶۰ درصد از درآمد گردشگری ترکیه کاسته است. با ادامه این روند، بی گمان اردوغان و حزب اسلامگرای او موفق به اجرای طرح های عظیم و پرخرجی که وعده تحقق آن ها را تا سال ۲۰۲۳ داده اند نخواهند شد.
یکی از شیرین ترین وعده ها ایجاد دانشگاه در همه شهرهای متوسط ترکیه بوده است، اما در جریان تصفیه ها صدها مدرسه عالی تعطیل شده اند و روشن نیست که این کمبود با توجه به کاهش شدید درآمدهای ارزی ترکیه چگونه می خواهد جبران شود.
