اگر چه هالووین و چهارشنبه سوری در دو سوی جهان و با فاصله زمانی دور از یکدیگر برگزار می شوند، اما به دلایلی که به آن اشاره خواهم کرد این هردو جشن می توانند یکی باشند و خواستگاه هر دو جشن نیز ایران باشد. از وجوه اشتراک این دو جشن که روشن کردن آتش در چهارشنبه سوری و بهره بردن از آتش در نماد فانوس و کدوی قرمز رنگ هالویین و پوشیدن لباس های غیر متعارف و بالماسکه(القا کننده حضور ارواح) و قاشق زنی (القا کننده صدای حرکتی ارواح) و دادن شیرینی و آجیل به کودکان (نوعی خیرات و خشنودی ارواح) و….در هر دو جشن است همه آگاهی داریم، لذا کوشش خواهم کرد وجوه افتراق آنها که فاصله زمانی بین آنها (از آبان تا اسفند و یا از اکتبر تا ماه مارچ) و سابقه ۲۰۰۰ ساله هالووین در اروپا و تاریخ چند هزار ساله چهارشنبه سوری در ایران است را توجیه و توضیح دهم.
چهارشنبه سوری در ایران پیش از اسلام جشن (سور) بوده است.
ایرانیان چهارشنبه سوری را در روزهای پایانی اسفند ماه برگزار می کنند و این جشن با تمام مراسم و شواهدی که با خود دارد مسلم است که نه تنها رسمی مربوط به ایرانیان در هزاره اول پیش از استیلای عرب بر سرزمین ایران بوده، بلکه به اعتقادات پیش از زرتشت هم مربوط می شده است. در آن دوران هم، در ایران نام گذاری ایام هفته (شنبه، یکشنبه و …) مرسوم نبوده است.
ایرانیان در تقویم های خود سال را به ۳۶۵ روز و دوازده ماه تقسیم کرده، ماه های سال را به نام دوازده فرشته می نامیدند که تا به امروز به همان اسامی برجاست (فروردین و …. ) ولی ایرانیان ایام هفته نداشته اند و به جای ایام هفته برای هرروز از روزهای ماه اسمی خاص نهاده بودند. همه روزهای ماه بجز روز اول که به نام اورمزد و نام پروردگار داشت مابقی نام فرشتگان را با خود داشتند، البته نام دوازده فرشته یی که بر ماه ها گذاشته بودند هم در بین اسامی روزهای ماه بود و هر روز از روزهای ماه که نامش با نام همان ماه یکی می شد، آن روز را جشن می گرفتند (مثل روز تیر از ماه تیر که تیرگان است) بنابر این ایرانیان اصولا ایام هفته ای نداشته اند که چهارشنبه داشته باشد و به تبع آن چهار شنبه سوری هم نداشتند.
در زیج ها و تقویم های قدیمی نیز نامی از چهارشنبه سوری نیست و به اصطلاح منجمان در میان ایام مشهوره نام آن دیده نمی شود، اما ایرانیان در پایان اسفند ماه مراسمی داشتند به نام های سور و فروردگان که سور هم به معنی جشن است و هم به معنای سرخی و رنگ قرمز. این جشن و آیین مربوط است به گاهنبار و فروردگان که در تقویم ها و متون ایرانی به کرات از آن یاد شده است.
فروردگان را در ده روز آخر اسفند می گرفتند که برای تکریم و بزرگداشت ارواح و درگذشتگان بود. ایرانیان زندگی را دارای چهار مرحله می دانستند (زا ـ زندگی ـ مرگ ـ جاودانگی) آنها روح را جاودانه و بهشت و دوزخ را هم برای ارواح می پنداشتند. آنها در فروردگان به زیارت دخمه ها می رفتند و کتاب مقدس زند می خواندند و با کمک و بخشش برای درگذشتگان هدیه می فرستادند و معتقد بودند در پایان این ایام درهای آسمان گشوده می شود و ارواح آزاد می شوند و حتی دوزخ از ارواح دوزخیان خالی شده همه ارواح برای دیدار خانواده خود به زمین باز می گردند. پس بر بام ها و معابر آتش می افروختند تا ارواح را به خانه های خود رهنمون شوند، لباس هایی به شکل ارواح و قاشق زنی به منزله صدای بدنی و حرکتی ارواح به جای زبان کلامی نماد حضور آنها در روی زمین بود و صاحبان خانه ها با دادن آجیل و شیرینی، به صورت نمادین ارواح را اطعام می کردند. تصور می شد ارواح دوست دارند خانه را امن و افراد خانواده را شاد ببینند و از آنها حرف های خوب بشنوند، پس فالگوش ها نیز انتظار شنیدن حرف های خوب را داشتند و افراد خانه نباید آنها و در واقع ارواح را ناامید می کردند.
از چه زمانی جشن سور چهارشنبه سوری شد؟
تا سالها پس از استیلای عرب ایرانیان جشن سور برگزار می کردند و عرب ها نیز چهارشنبه را نحس می دانستند و آن را جشن نمی گرفتند. در میان آثار شعرا و نویسندگان هم تنها از سور سخن گفته شده است، اما بعدها شاید با توسل به حادثه ای لفظ چهارشنبه هم به سور افزوده شد و آن حادثه ای بود که در شهر کوفه اتفاق افتاده بود (پس از واقعه کربلا که مختار برای انتقام خون امام سوم شیعیان به کوفه رفت اکثریت مردم کوفه ایرانی بودند و برای جشن سور بر بامها و معابر شهر آتش افروخته بودند مختار از همین رویداد استفاده کرد و اقدام به حمله نمود و اتفاقا این روز مصادف با چهارشنبه بود و آن روز را چهارشنبه سوری نامیده اند)
فروردگان و سور که ابتدا در آبان ماه بود چگونه به اسفند ماه منتقل شدند؟
در ابتدا ایرانیان فروردگان را در آبان ماه می گرفتند ولی بعدها به دلایلی که توضیح داده خواهد شد فروردگان به اسفندماه منتقل شد.
در دنیای باستان در مورد ابتدای تاریخ دو باور وجود داشته است باورهای زرتشتی و یهودی.
ایرانیان خلاف یهودیان اعتقاد داشتند که خداوند جهان را نه در شش روز بلکه در شش گاه آفرید که هر گاه، چندین روز بود. در گاه اول آسمان ها و در گاه دوم آب و در گاه سوم زمین و در گاه چهارم گیاهان و در گاه پنجم حیوانات و بالاخره در گاه ششم انسان را آفرید، لذا ایرانیان شروع هر گاه را جشن می گرفتند و از همه مهمتر گاه خلقت انسان و روح انسانی بود که برای آن جشن سور را بر پا می کردند و همین جشن است که بعدها چهارشنبه سوری شد.
هالووین در آمریکا
اما ایرانیان دو نوع تقویم داشته اند بر اساس تقویم دوم (تقویم سلطانی) شروع گاه اول۲۶ اردیبهشت و گاه دوم ۲۶ تیرماه و گاه سوم شانزدهم شهریور و گاه چهارم یازدهم مهرماه و گاه پنجم یازدهم دیماه و گاه ششم آخر اسفند ماه بوده است، یعنی در پایان روزهای فروردگان و پنجه بهیزک یا پنجه مستسرقه (ایرانیان ۳۶۵ روز سال را دوازده ماه ۳۰ روزه در مجموع ۳۶۰ روز می گرفتند و۵ روز باقیمانده را در آخر اسفند آورده به آن پنجه دزدیده یا بهیزک می گفتند)
اما در تقویم اول (یزدگردی) شروع زمان گاه ها به این ترتیب بوده است.گاه اول یازدهم دیماه؛ گاه دوم یازدهم اسفند ماه؛ گاه سوم بیست و ششم اردیبهشت ماه؛ گاه چهارم بیست و ششم خردادماه؛ گاه پنجم شانزدهم شهریور ماه وگاه ششم در آخر آبان ماه شروع می شده، لذا خمسه مستسرقه یا همان بهیزک را در آخر آبانماه می گرفتند. فروردگان هم از بیستم آبانماه شروع می شده و تا آخر آبان ادامه داشته. همچنین جشن سور و شروع گاه ششم را هم در آخر آبانماه مطابق با بیستم اکتبر می گرفتند و لذا جشن سور و هالووین هم با توجه به همین تقویم قابل انطباقند.
جشن سور چگونه به اروپا رفت؟
اعتقادات ایرانی که تا دوره هخامنشیان برجا بود با سربازان و جانشینان اسکندر مقدونی به همراه آیین میتراییسم به اروپا برده شد و رومیان میتراییسم را در سراسر اروپا گسترش دادند (آیین میترا یا مهرپرستی آیین ایرانی بود که در روند زوال بت پرستی در امپراتوری روم از شرق وارد غرب شد و تا رواج دین مسیحی کشورهای یونان،ایتالیا، گالیا یا فرانسه امروزی، سلت، ایرلند، بریتانیا، پروس و دیگر کشورهای اروپای شرقی و غربی را درنوردید) بی تردید این مراسم به رومانی و سلت و اسکاتلند و ایرلند هم که به قولی خاستگاه هالووین است، رسیده است و این زمانی کمابیش دو هزار سال پیش را شامل می شود.
هالووین از بیستم اکتبر به آخر اکتبر منتقل شد
Trick-or-Treat
با آمدن مسیحیت رسوم میترایی و ایرانی که در اروپا برجا بود تغییراتی به خود گرفت مثلا جشن یلدا و تولد میترا را که در بیستم دسامبر یعنی اول زمستان می گرفتند به اول ژانویه منتقل کردند، یعنی ده روز دیرتر، به همین قرینه جشن سور و فروردگان هم که بیستم اکتبر مطابق با آخر آبان ماه ایرانی بود ده روز دیرتر و در پایان اکتبر گرفته شد و تا امروز هم هالووین در آخر اکتبر برگزار می شود. پس این دو جشن در یک زمان اما بر اساس دو تقویم ایرانی برگزار می شوند.
قاشق زنی کودکان در چهارشنبه سوری
به طور خلاصه آیین سور و فروردگان که از سه هزار سال پیش در ایران در آخر آبانماه مطابق بیستم اکتبر برگزار می شد، در سده های پیش از میلاد به اروپا راه یافت، اما ایرانیان پس از اصلاح تقویم خود آن را در اسفند ماه گرفتند و بعدها چهارشنبه سوری نام گرفت و در اروپا هم حدود سه قرن بعد از میلاد مسیح از بیستم به سی و یکم اکتبر منتقل و با آمیخته شدن با برخی رسوم سُلتی که با آن قرابت زمانی داشت به صورت هالووین درآمد.
در هالووین کودکان با لباس های نمایشی به در خانه ها می روند و شکلات می گیرند
منبع: کتاب مدخل و منظور خواجه نصیرالدین طوسی در معرفت تقویم
