می دانیم که باکتری های بیماری زا دشمن ما و آنتی بیوتیک ها دشمن آنها هستند. در اطراف ما، در خارج بدن مان و در داخل آن بی نهایت باکتری وجود دارد که فقط یک درصد آنها بیماری زا هستند و نود و نه درصد دیگر غیر بیماریزا و برخی مفید و بعضی بی تفاوت می باشند. با این همه، همین یک درصد بیماری زا بسیار برای سلامت و حتی ادامه ی حیات انسان و حیوانات خطرناک هستند.
تا قبل از شناخت اولین آنتی بیوتیک توسط “فلمینگ” هر ساله میلیون ها تن با بیماریهای عفونی جان خود را از دست می دادند. حدود بیش از هفتاد سال قبل شناخت اثر ضدمیکروبی قارچی به نام پنیسلیوم نوتاتوم و جدا کردن ماده موثر و میکروب کش آن پنی سیلین، انقلابی در درمان بیماران مبتلا به امراض عفونی ایجاد شد و جان میلیون ها تن از مرگ نجات داده شد. از آن سال ها به بعد مردم این داروها را به نام میکرب کش و چرک خشک کن می شناسند و حتی با یک عطسه می خواهند آنتی بیوتیک مصرف کنند. این مصرف بی رویه بخصوص در کشورهایی مثل کشور ایران که داروخانه ها به مراجعان بدون نسخه هر آنتی بیوتیکی را می فروشند، مشکلات فراوانی ایجاد کرده است. علاوه بر خوددرمانی غلط مردم، پزشکان هم حتی در درمان امراض ویروسی آنتی بیوتیک تجویز می کنند که می دانیم هیچگونه اثری روی ویروس ها ندارند. در هر صورت سطح تجویز آنتی بیوتیک ها در دنیا بسیار بالاست. تنها در امریکا هر سال بیش از ۲۵ میلیون نسخه فقط برای عفونت های دستگاه ادراری تناسلی نوشته می شود و متاسفانه نیمی از بیمارانی که این نسخه ها را مصرف می کنند دچار عود عفونت می شوند. می دانیم که در برخی از اندام های داخل بدن ما میکروب هایی وجود دارد که به آنها فلورنرمال میکروبی آن عضو گفته می شود و وجود این باکتریها بخصوص در دستگاه گوارش و واژن جنس مونث بسیار ضروری است. مصرف بی رویه آنتی بیوتیک این اجرام مفید را نابود می کند و از این راه مردم با مشکلات فراوانی مواجه می شوند. بحث فلورنرمال و ضرورت تعادل آن مسئله ی مهمی است که متأسفانه شرح آن در این مختصر نمی گنجد.
پزشکان برای تجویز آنتی بیوتیک در بیماری های عفونی از آزمایشگاه ها می خواهند از اندام آلوده مورد نظر برای جدا کردن و شناخت باکتری کشت انجام شود و در صورت جداشدن باکتری واقعی، آزمایش آنتی بیوگرام هم انجام شود و آنتی بیوگرام به مفهوم شناخت آنتی بیوتیک موثر روی باکتری در آزمایشگاه است. آیا نتیجه ی آنتی بیوگرام برای تجویز کافی است؟ خیر، زیرا که جواب و عملکرد آنتی بیوتیک تعیین شده در بدن و درون “شیشه” در آزمایشگاه یکسان نیست. به علاوه همه آنتی بیوتیک ها با گردش خون وارد همه اندام ها نمی شوند. برخی آنتی بیوتیک ها اصلا برای عفونت های دستگاه گوارش مناسب نیستند. در عفونت های غده پروستات هر آنتی بیوتیکی وارد این غده نمی شود. از همه ی اینها گذشته باکتری ها توان این را دارند که به سرعت در مقابل آنتی بیوتیک مقاوم شوند و به حیات و اذیت و آزار خود ادامه دهند. زمان این مقاومت در کشورهایی مثل ایران ما، بسیار کوتاه و حداکثر پس از دو سال است و در کشورهایی که بدون نسخه آنتی بیوتیک نمی دهند و پزشکان کمتر بی مورد آنتی بیوتیک می نویسند، طولانی تر و حداکثر حدود ۹ سال است. در طول خدمت طولانی خود در آزمایشگاه های تشخیص در تست آنتی بیوگرام کمتر دیده ام که جرم جدا شده به آمپی سیلین و پنی سیلین جواب بدهد و تنها برای چند آنتی بیوتیکی که در سال های اخیر ساخته شده اند جواب قابل توجهی مشاهده کرده ام. با همه این اوصاف مشکل آنتی بیوتیک ها فقط مقاوم شدن به آنها نیست و مشکلات متعدد دیگری دارند و خودشان موجب ایجاد بیماری هایی می شوند که مختصری به آنها می پردازم:
آنتی بیوتیک ها اغلب موجب ایجاد اسهال می شوند که گاهی موجب بستری شدن در بیمارستان می شود. عامل این نوع اسهال، میکربی است به نام کلوستریدیوم دیفیسیل (Clostridium difficile) که هر ساله سی هزار آمریکایی را می کشد. آلرژی هم از عوارض مهم آنتی بیوتیک هاست که موجب بستری شدن بیمار و گاهی منجر به مرگ او می شود و به همین دلیل قبل از تجویز و مصرف آن بیمار را تست می کنند و این را در مورد پنی سیلین بخصوص بسیار دیده ایم. دیابت نوع دوم هم از عوارض مصرف آنتی بیوتیک هاست.
یک بررسی در دانمارک نشان داده است که اشخاصی که در یک دوره ۱۵ ساله پنج بار یا بیشتر آنتی بیوتیک مصرف کرده اند در مقایسه با کسانی که یک بار یا اصلا مصرف نکرده اند به دیابت نوع دوم مبتلا می شوند.
آنتی بیوتیک ها موجب چاقی، التهاب، بیماری های خود ایمنی و حتی افسردگی می شوند که از طریق تغییر تعادل فلور میکربی دستگاه گوارش است. ارتباط مصرف آنتی بیوتیک با چاقی موضوع تازه ای نیست. از سال ۱۹۴۰ برای چاق کردن احشام از آنتی بیوتیک استفاده شده است. در یک تحقیق که در سال ۱۹۵۵ انجام شده است دیده شده است که این مسئله در مورد انسان هم صادق است، ولی مکانیسم آن مجهول است و برای کشف مکانیسم آن محققان رغبتی نشان نداده اند. آنتی بیوتیک ها موجب ایجاد اضطراب و نارسایی های روانی نیز می شوند.
با وجود این همه مضرات آیا دوران آنتی بیوتیک ها به سر آمده است و باید به کلی آنها را کنار بزنیم و اگر از استفاده آنها صرفنظر کنیم چیزی برای جایگزینی داریم؟
اسکات هولتگرن(Scott Hultgren) و جیم جنتکا (Jim Janetka) از دانشگاه واشنگتن در سن لوئیز یک مانوز ساخته اند که اثر بسیار بیشتر و دراز مدت تری در بدن دارد. مطالعات روی موش نشان می دهد که تنها یک دوز آن می تواند از عفونت E.coli اقلا برای سه روز جلوگیری کند و در ۶ ساعت شروع به پاک کردن می کند و مانند آنتی بیوتیک جلوی عفونت E.coli را می گیرد و مقاوم شدن به آن نیز وجود ندارد و قدرت اثر آن بالاست. هولتگرن فکر می کند استفاده از بلاکرها رویکرد مناسبی است. اگر از این راه موفق به متوقف کردن باکتری نمی شویم راه بعدی روشی است که مدت هاست فراموش شده است. می دانیم بسیاری از باکتری های بیماری زا سمومی دارند که با شکست دیواره آنها آزاد می شوند و از راه خنثی کردن این سموم می توانیم بیماری عفونی را مهار کنیم. این روشی است که در سال های ۱۸۸۰ به وسیله میکروب شناس آلمانی “امیل وان بهرینگ(Emil van Behring) و همکار ژاپنی او “کیتا ساتو شیباسابورو”برای اولین بار مطرح شده است. برای به دست آوردن ضد سم باکتری مثلا میکرب دیفتری و کزاز مقدار غیرکشنده آن را به صورت تدریجی و افزاینده یعنی با روش بسردکا به حیوانی مثل اسب تزریق می کنند، تدریجا معیار ضد سم دیفتری و کزاز در سرم خون اسب بالا می رود و از این سرم حاوی آنتی توکسین قوی دیفتری و کزاز می توانیم برای درمان دیفتری و کزاز استفاده کنیم. استفاده از این روش، مرگ و میر این دو بیماری را به نصف رساند و اولین جایزه نوبل پزشکی برای این کشف بزرگ به بهرینگ داده شد. با استفاده از آنتی بیوتیک ها و توسعه تجویز آنها این روش به فراموشی سپرده شد. لورا پیداک استاد میکروبشناسی دانشگاه بیرمنگام انگلستان، می گوید، “با پیدا شدن آنتی بیوتیک ها و استفاده موفقیت آمیز از آنها بسیاری از روش های درمانی فراموش شدند و امروزه با روبرو شدن با عوارض سوء آنتی بیوتیک ها فقدان آن روش ها احساس می شود.”
با پیدا شدن مقاومت به آنتی بیوتیک ها نگاه مجدد به درمان با ضد سم اختصاصی اولین راه است. یکی از مواردی که درمان با ضد سم در آن مطرح است درمان اسهال است. هر ساله در امریکا حدود سی هزار تن با اسهالی که عامل آن کلوستریدیوم دیفیسیل است می میرند و این بیماری معمولا پس از درمان با آنتی بیوتیک در بیمارستان ایجاد می شود. بیماری را با آنتی بیوتیک فراوان درمان می کنند ولی در یک چهارم مبتلایان بیماری عود می کند. در یک بررسی جدید وقتی که برای درمان آن از ضد سم این باکتری استفاده شد، میزان عود آن به نصف رسید. مشکل این است که این نوع درمان خطر مرگ و میر این بیماری را کم نمی کند.
ریچارد پروکتور استاد بازنشسته میکروبشناسی دانشگاه ویسکانسین در مدیسون با این وصف اطمینان می دهد که این نوع درمان در آینده در مورد بسیاری از عفونت های میکروبی دیگر توسعه پیدا خواهد کرد و موثر خواهد بود. پروکتور می گوید اصل ایده صحیح است.
دلایلی برای امیدوار بودن به این روش درمان: ضد سم های تهیه شده علیه سم باکتری استافیلوکوکوس اورئوس که به آنتی بیوتیک مقاوم شده بود و به درمان با هیچ آنتی بیوتیکی جواب نمی داد، توانست جلوی عفونت با این باکتری را بگیرد. در انسان نیز این ضد سم در پنومونی (ذات الریه) که عامل آن این باکتری بوده امتحان شده و موثر بوده است. در بیماری های عفونی باید به نقش سیستم ایمنی توجه داشته باشیم. در طول هزاران سال مواجهه با میکروب ها، همیشه این اجرام سعی کرده اند خود را از دسترس سلول های سیستم ایمنی پنهان کنند، اما سلول های ایمنی ما هم یادگرفته اند آنها را پیدا و نابود کنند. متاسفانه میکروب ها باز هم راه جدیدی برای پنهان شدن پیدا کرده اند. مثلا استافیلوکوکوس اورئوس می تواند خودش را در پروتئین های انسان پنهان کند و از نظر سیستم ایمنی نامرئی شود، برای رفع این نوع پنهان شدن مطالعاتی انجام شد، اما باز هم میکروب ها پنهان شده اند. نتیجه پیروزی باکتری و شکست سیستم ایمنی شوک سپتیک است که مرگ و میر آن در بیمارستان های امریکا از تلفات سرطان بیشتر است. یک جزء دیواره بسیاری از باکتری های بیماری زا ملکولی است که سم داخلی (آندوتوکسین) نامیده می شود. وجود این قسمت زنگ خطری است و مثل ماشه اسلحه است که سیستم ایمنی را به عکس العمل وامیدارد. در مطالعات انجام شده روی موش های مبتلا به باکتری آسینتوباکتر مقاوم به بسیاری آنتی بیوتیکها ایجاد شوک سپتیک تمامی موش ها را می کشد ولی وقتی که به طور تجربی LPxC-1 داده شود این دارو از راه انسداد راه تولید آندوتوکسین میزان مرگ و میر را کم می کند.
البته در جنگ با سیستم ایمنی، باکتری غیر از آندوتوکسین راه های دیگری هم دارد که به کار می گیرد، ولی از آندوتوکسین ضعیف تر هستند و بالاخره با سیستم ایمنی موش وارد مبارزه می شود، ولی اگر زنگ خطر گفته شده نباشد، موش وارد مرحله ی شوک سپتیک می شود. همان طور که ذکر شد باکتری های مفید فلورنرمال بعضی اندام ها بسیار مفید هستند و مانع عمل میکروب های بیماری زا می شوند، زیرا نمی خواهند آنچه را که غارت کرده اند با بیگانه ای قسمت کنند. باکتری کورینه باکتریوم فلور نرمال پوست است، این گونه ی غیر بیماریزا ترکیباتی آزاد می کند که در موش عفونت ستافیلوکوکوس اورئوس را کنترل می کند و حتی مانع تولید سم توسط این میکروب می شود و ژن حدت عمل یعنی ویرولانس(VI ) آن را تغییر می دهد و از راه اثر روی ژن، زندگی جدیدی را به آن تحمیل می کند و آن را به یک باکتری آرام و بدون خطر تبدیل می کند.
خلاصه بحث این مقاله این است که دوران طلایی آنتی بیوتیک ها به سر آمده است. در آینده هیچگاه آنتی بیوتیک جدیدی نخواهیم دید که مزایای آن یعنی موثر بودن، ارزان بودن و بی ضرر بودن آن بر مقاوم شدن سریع آن برتری داشته باشد و قبل از آن که از مزایای آن بهره مند شویم با مقاومت با آن مواجه می شویم. با همه ی این معایب آنتی بیوتیک ها، شکستن عادات قدیمی بسیار مشکل است و حتی در همین زمان که شاهد مقاوم شدن سریع به آنها هستیم هنوز درمان اولیه هستند. پروکتور می گوید “زودتر از آن چه فکر می کنیم وارد دوران پس از آنتی بیوتیک می شویم.
پیداک می گوید باید روی مصرف آنتی بیوتیک ها تجدیدنظر شود. ما نمی خواهیم با نابود کردن میکروب ها صدمات جانبی فراوانی را بر خود وارد کنیم. با ادامه مصرف آنتی بیوتیک ها دست آنها را برای کشتار با عوارضی نظیر کبد چرب، چاقی، دیابت، آرتریت، امراض التهابی، ام اس، آسم، اضطراب و افسردگی باز گذاشته ایم. البته بدون پیروزی بر میکروب های بیماری زا نیز ادامه حیات ممکن نیست، ولی باید راه بهتری پیدا کنیم. باید به فکر حفظ جمعیت میکروبهای مفید و فلورنرمال بدن خود باشیم. امروزه با پیشرفت بیوتکنولوژی و گام های بلندی که در دستکاری ژن ها برداشته شده چرا مردم بیشتر از آنها بهره مند نشوند. یکی از کاربردهای بسیار عالی دستکاری ژن ها خنثی کردن ژن یا ژن های ویرولانس و بیماری زایی میکروب ها و جانشین کردن این روش با مصرف آنتی بیوتیک هاست. البته توجه داریم ژن هایی را که دستکاری می کنیم و هدف قرار می دهیم به سرعت جهش یا موتاسیون پیدا می کنند و موتان های جدیدی جانشین ژن دستکاری شده می شوند که برای آنها هم باید فکری کرد.
