امسال صدمین سال رویداد مرگبارترین بیماری عفونی جهانی ثبت شده در تاریخ است و آن همه گیری جهانی آنفلونزا در سال ۱۹۱۸ است که در آن ۵۰ تا ۱۰۰میلیون تن در سراسر دنیا جان خود را از دست دادند. اینک که یک قرن از آن مصیبت بزرگ گذشته ما هنوز هم در مقابل آنفلونزا ایمنی نداریم. در مورد جهانی بودن و دنیاگیری آنفلونزای سال ۱۹۱۸ چند چیز موجب تلفات سنگین آن بوده است:
یک ـ بسیاری از مردم در مقابل این گونه ویروس ایمنی نداشتند و از قبل هیچگونه حمایتی در هنگام ظهور این فاجعه نداشتند.
دو ـ این ویروس آنفلونزای خاص، کشندگی غیرعادی و فوق العاده ای(ویرولانس) داشته است.
سه ـ تراکم جمعیت و فقر بهداشتی اجازه داده است بیماری به سرعت منتشر شود، بخصوص در مناطقی که مراقبت های بهداشتی بسیار محدود بوده است.
چهار ـ در آن زمان داروهای ضد ویروس و واکسن فلو در دسترس نبوده است و این ها چند دهه بعد از آن فاجعه ی مرگبار تهیه شده اند.
در یک قرن اخیر در همه ی این زمینه ها پیشرفت های بسیاری حاصل شده است، اما هنوز در مقابل ظهور مورد وحشتناکی مثل رویداد سال ۱۹۱۸ آمادگی وجود ندارد. حتی سرماخوردگی فصلی هم در امریکا سالی ۱۲۰۰۰ تا ۵۶۰۰۰ تن تلفات می دهد و این بدین جهت است که ویروس های سرماخوردگی فصلی به طور مداوم تکامل پیدا می کنند و ما با این که مکررا واکسن های مربوطه را به روز می کنیم این واکسن ها فقط ۴۰ تا ۶۰درصد موثر هستند. به علاوه واکسن های ضد سرماخوردگی فصلی ممکن است کمی و حتی هیچ حمایتی در برابر آنفلونزای عالم گیر ایجاد نکنند.
ویروس های همه گیر آنفلونزا از یک روند آنتی ژنی منشاء می گیرند که ویروس جدید آن را معمولا از آنفولانزای حیوانات کسب می کند. یک یا چند ژن که کاملا جدید هستند و به نظر می رسد که در همه گیری ۱۹۱۸ چنین بوده است و هر هشت ویروس عالم گیر، ژن های نو داشته اند. از سال ۱۹۱۸ تاکنون سه همه گیری اتفاق افتاده است که همگی با تغییر مکان حرکت آنتی ژنی بوده است. همه گیری های سال ۱۹۵۷ و ۱۹۶۸ و ۲۰۰۹ که در هر یک از این نمونه ها ویروس های جدید از راه اختلاط ویروس آنفولانزای حیوانی با ویروس های سال ۱۹۱۸ بوده که قبلا بین انسان ها چرخش داشته است و این بدین معنی است که بسیاری از مردم اقلا کمی مصونیت داشته اند. کم شدن بیماری زایی ویروس و پیشرفت زیرساخت های بهداشت عمومی و پیدا شدن راه های درمان موجب کم شدن همه گیری های مرگبار شده است. موضوع مهم این است که ما باید بتوانیم با ویروس های “پیش همه گیری” که بالقوه می توانند موجب همه گیری شوند، روبرو شویم و مواظب این موارد باشیم.
آلودگی انسان با ویروس آنفولانزای پرندگان در دو دهه اخیر اتفاق افتاده است. تهیه واکسن “پیش همه گیری” بر ضد ویروس هایH۵N۱ و H۷N۹ توسعه یافته است که شبیه ویروس های سرماخوردگی فصلی است. گو این که این سوش های ویروسی آنفولانزای پرندگان با میزان اصلی که پرندگان هستند، تداخل آنتی ژنی دارند. بسیاری از ویروس های H۷N۹ پرندگان که جهش گونه ای ویروس از پرنده به انسان داشته اند که در سال های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ چنین بوده است، از تغییر روش ۲۰۱۳ پرندگان ایجاد شده اند. به عنوان یک نتیجه گیری می توان گفت که جواب ایمنی ایجاد شده با واکسن H۷N۹ سال۲۰۱۳ نمی تواند علیه سوش های ۲۰۱۷ مؤثر باشد. با توجه به نقل و انتقالات آنتی ژنی ویروس های آنفولانزا و ایمنی جوامع بشری در برابر این تغییرات ما را در برابر یک فاجعه بهداشت عمومی آسیب پذیر می کند و ممکن است بشریت باز گرفتار فاجعه ای مثل عالم گیری سال ۱۹۱۸ بشود. با مشاهده این چالش سلامت جهانی، دانشمندان به فکر تهیه ی یک واکسن جهانی افتاده اند که این واکسن نه تنها علیه ویروس های سرماخوردگی فصلی تغییر یافته عمل کند، بلکه علیه ویروس های اجتناب ناپذیر جهانی هم موثر باشد.
اخیرا انستیتوی ملی آلرژی و بیماری های عفونی کارگاهی تشکیل داد که در آن کارشناسان زمینه ی آنفولانزا به تهیه ی واکسن بهتر و حتی جهانی برای همه اشاره داشتند و بحث کردند. امروز هم هنوز سالیانه ۲۹۰هزار تا ۶۵۰ هزار تن در سراسر دنیا از آنفولانزا می میرند اما این نسبت به تلفات سال ۱۹۱۸ رقم قابل توجهی نیست. همان طور که گفتیم با این که هر سال واکسن جدید تهیه می کنیم و مردم در اغلب کشورها با تلقیح آن برای یک سال مصون می شوند، ولی این مصونیت ۴۰تا ۶۰ درصد بیشتر نتیجه ندارد. با همه این ها فاجعه جهانی چیز دیگری است و خدا نکند این فاجعه پس از صد سال که از آن می گذرد، تکرار شود. برای ممانعت از تکرار آن کافی نیست که هر شهری، هر کشوری و حتی یک قاره را مصون کنیم، به عبارت دیگر تهیه واکسن های محلی در هر کشور کافی نیست، بلکه ضروری است که یک واکسن مشترک برای همه ی مردم جهان تهیه کنیم، البته این کار آسانی نیست و موانع سر راه آن دلهره آور هستند. با این همه خوش بین هستیم و امید داریم که بتوانیم وسایل و روش های پیاده کردن تهیه آن را به دست آوریم.
* دکتر خسرو نیستانی متخصص علوم آزمایشگاهی بالینی است.
