عراق، تحت فشار و آزار توسط ایالات متحده برای رعایت تحریم ها علیه ایران، مهره ای اصلی در رقابت ایران و عربستان سعودی برای رهبری منطقه است. ولی این کشور، که در گرماگرم بازسازی است، به هیچ وجه نمی تواند به همکاری خود با جمهوری اسلامی پایان دهد و منافعش ایجاب می کند که با عربستان سعودی و کشورهای خلیج [فارس] هم روابط اقتصادی خود را گسترش دهد.
عراق در نقطه عطف تاریخ خود قرار دارد. درحالی که پیش از سال ۱۹۹۱ این کشور در زمره قدرت های بزرگ منطقه ای محسوب می شد، اکنون به طور ناخواسته درگیر رقابت ایران- عربستان سعودی برای رهبری منطقه شده است. این وضعیت به خاطر افزایش تنش های نظامی بین حکومت ایران و آمریکا و تشدید گفتمان ضد ایرانی{جمهوری اسلامی ایران} درسطح منطقه پیچیده تر شده و موضع گیری های دولت ترامپ درباره خاورنزدیک آن را تقویت کرده است.
در هنگامی که کشور وارد مرحله بازسازی می شود، آینده عراق، مانند همه وضعیت های پسادرگیری، وابسته به کمک ها و نفوذی که قدرت های منطقه ای اِعمال می کنند است. درحالی که حکومت ایران ازسال ۲۰۰۳ توانسته پیوندهایی با عراق ایجاد کند، عربستان سعودی درا ین مدت کاملا غایب بوده است. این کشور امروز می کوشد از راه دیپلوماسی اقتصادی ای که هدف عمده آن مقابله با نفوذ ایران است، به عراق بازگردد.
غفلت درازمدت ریاض
عربستان سعودی درسال ۱۹۹۰، در پی جنگ اول خلیج [فارس] که ناشی از اشغال کویت توسط صدام حسین بود، روابط خود با عراق را قطع کرد. اشغال عراق درسال ۲۰۰۳ و سقوط دیکتاتور عراق به این که ریاض به مذاکره با حکومت جدید بپردازد منجر نشد. در دوران نخست وزیری نوری المالکی (۲۰۱۴- ۲۰۰۶) این روابط حتی بدتر هم شد زیرا عربستان سعودی نوری المالکی را مهره ایران می دانست.
ریاض به جای تمرکز بر بهبود روابط دیپلوماتیک، کوشید نفوذ خود را در سازمان ها و سیاستمداران سنی بیشتر کند تا با نفوذ فزاینده حکومت ایران مقابله نماید. عربستان سعودی در روابطی که پیش از سال ۲۰۱۴ با این گروه ها داشت، سیاستی اساسا واکنشی در پیش گرفته بود که اصالت نداشت و برای درازمدت نبود.
بلندپروازی های محمدبن سلمان
درسال ۲۰۱۴، هنگامی که سازمان حکومت اسلامی (داعش) به صورت تهدیدی بزرگ برای حاکمیت عراق، ثبات منطقه و امنیت بین المللی درآمد، همه چیز تغییریافت. کوشش های ریاض پس از گشایش سفارت این کشور در بغدداد در پایان سال ۲۰۱۶ و انتصاب محمد بن سلمان (MBS) به ولیعهدی عربستان سعودی در ژوئن سال ۲۰۱۷ گسترش یافت.
محمد بن سلمان نسبت به عراق سیاستی بلندپروازانه تر درپیش گرفت تا عربستان سعودی حداکثر منافع مشترک و برگ های برنده را با عراق داشته باشد. این درحالی بود که بلندپروازی اصلی مقابله با نفوذ حکومت ایران بود. از آن زمان، عربستان سعودی دیدارهای دیپلوماتیک را با پذیرفتن مقامات عراق و گشایش کنسولگری درشهرهای بصره و نجف چندبرابر کرد. این درحالی بود که برای ریاض، مهم ترین چیز میدان دادن به سرمایه گذاری های عمومی و خصوصی در عراق بود. با این حال، بعید به نظر می آید که دیپلوماسی اقتصادی عربستان سعودی بتواند همکاری اقتصادی ایران- عراق را تضعیف کند.
وضعیتی ناراحت کننده
در واقع، جمهوری اسلامی با تلاشی مداوم و بی وقفه از سال ۲۰۰۳ رابطه ای ممتاز با عراق ایجاد کرد. این کشور توانست شبکه ای از روابط رسمی درمیان نخبگان سیاسی اعم از شیعه یا سنی به وجود آورد. بر این روال، مبادلات دوجانبه بازرگانی دو کشور در سال ۲۰۱۸ به ۱۲ میلیارد دلار (۱۰.۵۷ میلیارد یورو) رسید. عراق در عرصه انرژی و به ویژه اجتناب از قطعی برق وابسته به ایران است. واردات گاز از ایران ۱۵ درصد از مصرف روزانه برق کشور که ۱۴۰۰ مگاوات است را تامین می کند.
فشار آمریکا برای قطع خریدهای عراق از ایران، مقامات عراق را در وضعیتی دشوار قرارداده است. در واقع، این کشور نه می تواند از حمایت آمریکا چشم بپوشد و نه از خیر خرید برق و گاز از ایران بگذرد زیرا زیرساخت هایش ضعیف است و توانایی تولید محدودی دارد. صادرات ایران به عراق در یک سال گذشته (مارس ۲۰۱۸ تا مارس ۲۰۱۹) ۹ میلیارد دلار (۷.۹۳ میلیارد یورو) بوده که رقمی بی سابقه با افزایشی ۳۶ درصدی نسبت به سال گذشته است.
مجوز موقت واردات
به علاوه، عراق و ایران ۱۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک و خاطره یک جنگ مرگبار ۸ ساله (۱۹۸۸ – ۱۹۸۰) را دارند. همچنین، درپی دست یافتن به مصالحه ای برای تامین بقای خود در یک محیط منطقه ای دشوار هستند و می کوشند با گسترش همکاری از رودررویی های بعدی اجتناب کنند. دیدار سه روزه حسن روحانی رییس جمهوری اسلامی درماه مارس ۲۰۱۹ امکان داد که این رابطه مستقلانه دوجانبه تحکیم شود.
به عنوان نمونه می توان از توافق برای ساخت یک خط آهن بین شهرهای شلمچه – واقع در مرز ایران و عراق – و بصره در جنوب عراق یا توافق دوجانبه لغو دریافت هزینه صدور روادید نام برد. مقامات ایران همچنین اعلام کرده اند که قصد دارند مبادلات بازرگانی خود در سال آینده را تا سطح ۲۰ میلیارد دلار (۱۷.۶۲ میلیارد یورو) بالا ببرند اگرچه تهران در برنامه خود برای تحکیم روابط دوستانه با همسایه عراقی خود با مشکلاتی روبرو است. در سپتامبر ۲۰۱۸، تظاهر کنندگان بصره به خروش آمده، کنسولگری جمهوری اسلامی اسلامی را به آتش کشیدند و شعارهایی مانند «ایران برو بیرون!» سردادند. صادر کنندگان ایرانی نیز ناگزیر شدند مالیات هایی روی کالاهای خود بپردازند و بی ثباتی هایی نیز در گذرگاه های مرزی ایجاد شد.
بدهی ای که پرداخت آن دشوار است
عراق همچنین یک بدهی مهم به مبلغ نزدیک به دو میلیارد دلار (۱.۷ میلیارد یورو) ناشی از خرید گاز و برق، به ایران دارد که پرداخت نشده مانده است. بازپرداختی که امروز به خاطر تحریم های آمریکا علیه ایران انجام آن دشوار است. به این ترتیب، صادرات غیرنفتی ایران به عراق کاهش یافته و بین ۲۱ مارس تا ۲۰ آوریل ۲۰۱۹ به ۳۸۹ میلیون دلار (۳۴۲.۷ میلیون یورو) رسیده درحالی که در بازه زمانی مشابه درسال گذشته ۷۳۳ میلیون دلار (۶۴۵.۷۷ میلیون یورو) بوده است.
غالبا نفوذ ایران در عراق – برحسب دیدگاه قدرت های منطقه ای – بیشتر یا کمتر از حدواقعی برآورد شده است. احتمالا واقعیت درحد میانه برآوردها قراردارد. ایران و عراق کشورهای همسایه ای هستند که می باید روابطی صمیمانه داشته باشند و این به معنای آن نیست که عدم توافق و بدبینی متقابل نسبت به یکدیگر نداشته باشند. عراق در مرحله بازسازی خود، نیاز به حمایت همه همسایگان برای تامین ثبات اقتصادی و سیاسی کشور و جلوگیری از ظهور دوباره داعش دارد و مایل نیست که به صورت میدان جنگ و رقابت بین قدرت های منطقه ای یا بین المللی در آید یا بخشی از یک اتحاد ضد ایرانی باشد.
با آن که عراق خواهان همکاری اقتصادی بیشتر با همسایگان عرب خود است تا از وابستگی خود نسبت به ترکیه و ایران بکاهد، مایل نیست با عدم تعادل منطقه ای ناشی از جهت گیری دیپلوماسی اقتصادی خود به فرقه گرایی دامن زند. درگذشته نفوذهای منطقه ای در ایجاد تفرقه بیشتر درکشور و تضعیف دولت مرکزی نقش داشته اند. همچنین، سیاست خارجی دولت جدید عراق برمحور ارزش هایی چون میانه روی و جستجوی وضعیتی متعادل قرار دارد.
دستیابی به بازار گاز و انرژی
عربستان سعودی دریچه ای از موقعیت ها برای پیگیری گفتگوی دیپلوماتیک با عراق در اختیار دارد. تصمیم هایی برای سرمایه گذاری گرفته شده، اما اینها نباید عراق را به رودررویی با ایران وادارد یا مقامات عراقی را وادار کند که در رقابت آنها برای رهبری منطقه ای موضع بگیرند. سعودی ها نمی توانند جایگزین بازرگانی غیرنفتی ایران- عراق شوند، زیرا کالاهای ایرانی مشابه کالاهایی که عربستان سعودی می تواند صادر کند، نیست. درعوض، پادشاهی سعودی می تواند از موقعیت های اقتصادی جدیدی که به تنوع بخشی به اقتصاد عراق، بیشتر از راه های نهادین تا روابط شخصی یا کنشگران غیردولتی، کمک کند بهره ببرد.
درحال حاضر ریاض می کوشد با اجرای برنامه هایی با هدف رشد مبادلات مرزی به بازار گاز و انرژی عراق دست یابد و زیرساخت های عراق، به ویژه در مناطقی که به تازگی از تصرف داعش آزاد شده را تقویت کند و سرمایه گذاری های خصوصی در عراق را تشویق نماید. عربستان سعودی پاسگاه مرزی عرار را گشوده، ایجاد یک شورای هماهنگی های بازرگانی بین دوکشور را اعلام نموده و وعده داده که از طریق «صندوق سعودی برای توسعه» (SFD) یک میلیارد دلار (۸۸۰ میلیون یورو) اعتبار در اختیار عراق قرار دهد و اعتباری صادراتی به مبلغ ۵۰۰ میلیون دلار (۴۴۰.۵ میلیون یورو) نیز در جریان برگزاری کنفرانس بین المللی برای بازسازی عراق، که در فوریه ۲۰۱۸ درکویت برگزارشد، تخصیص دهد. عربستان سعودی از ضعف ایران برای پاسخگویی به نیازهای انرژی فوری عراق بهره برده و کمکی یک میلیارد دلاری نیز برای ساخت یک شهر ورزشی در اختیار عراق قرارداده است.
کم بودن اقدامات مشخص
با این همه، انجام تعهد اقتصادی عربستان سعودی نسبت به عراق به دلیل وضعیت مالی و سیاسی عراق پیچیده است. با آن که برنامه های همکاری بلندپروازانه است، اقدامات مشخص معدودی انجام شده است. موسسات خصوصی و عمومی به خاطر فساد عمومی رایج درعراق و وضعیت امنیتی همچنان بی ثبات، سرمایه گذاری چندانی دراین کشور نمی کنند.
همچنین، پرسش هایی نیز درمورد معتبربودن عراق و نگرانی از امکان ضبط دارایی های موسسات به دلیل های امنیتی وجود دارد. عربستان سعودی و دیگر کشورهای عضو «شورای همکاری خلیج [فارس]» (CCG) کارهایی برای تشویق سرمایه گذاری و کاستن از مشکلات، مانند تضمین اعتبارهای صادراتی یا استفاده از صندوق های توسعه دولتی کشورهای عضو انجام داده اند، تا مطالبات پیمانکاران پرداخت، و یا برنامه هایی مستقیما اجرا شود. با این حال، در قیاس با ایران عدم مزیت هایی به خاطر ضعف پیوندهای زیرساختی و نفوذ محدودتر درمیان تصمیم گیرندگان عراقی و رودررو با اراده ایران برای تخصیص بدون پیش شرط منابع خود وجود دارد. به رغم تعهدات مهم سپرده شده، نتیجه های مشخص این نزدیکی بین عربستان سعودی و عراق هنوز در زمینه اقتصادی قابل مشاهده نیست.
سیاست دراز مدت
جمهوری اسلامی درعراق برگ های برنده ای دراختیار دارد، زیرا توانسته از موقعیت های پیش آمده براثر شکل گرفتن یک حکومت جدید در عراق، درپی اشغال آن توسط آمریکا، بهره ببرد. عربستان سعودی و دیگر کشورهای خلیج [فارس] موقعیت جدیدی برای سرمایه گذاری با دولت جدید و ایجاد اعتماد بین نهادهای کشورهایشان با عراق دارند. آنها شاید قادر نباشند کاملا جایگزین حضور و نفوذ ایران در عراق شوند، اما می توانند با اتخاذ یک سیاست خارجی فعال و اندیشمندانه نفوذ اقتصادی آن – که از طریق پیوندهای نهادین از راه های قانونی و توافق های دوجانبه برقرار شده – را محدود سازند، بدون آن که به مقابله مستقیم با ایران بپردازند.
برقراری این رابطه سازنده بین عراق و عربستان سعودی و دیگر حکومت های خلیج [فارس] مستلزم وجود سیاستی درازمدت است که بتواند به عراق آزادی عمل بیشتری ببخشد و امکان یابد ثبات خود را حفظ کند و وضعیت امنیتی خود و منطقه را بهبود بخشد.
ORIENT XXI 2 ژوییه ۲۰۱۹
نویسنده: CLEMENT THERME پژوهشگر برنامه خاورمیانه «انستیتو بین المللی مطالعات راهبردی» (IISS).
