در زمینه ارزیابی وضع یک کودک یک ساله وضع جسمی، حرکتی و فیزیک بدنی او که مشکلی وجود ندارد و همه چیز قابل رؤیت و قابل معاینه است، آنچه که در این مقاله مورد نظر است تشخیص توانایی های فکری، هوشی و ذهنی کودک است که Divergent Thinking یا به اختصار DT گفته می شود و هدف شناسایی قدرت تفکر کودک نسبت به دیگران است. منظور از دیگران کودکان همسن خود اوست. سیندی می استاد روانشناسی کالج چارلستون در این زمینه بسیار کار کرده است، بخصوص روی DT دانشجویان کالج، روی درجه هوشی عقب مانده های ذهنی و همچنین روی کمک به موفقیت افراد ناتوان و حمایت از آنها کار کرده است.
از این نظر که کودکان یک ساله هنوز حرف نمی زنند و قادر نیستند به سئوالات ما پاسخ بدهند، تست هایی که برای شناخت DT آنها انجام می دهند تست های غیرکلامی است و این آزمایشات کاملا قابل اعتماد هستند و درجه “دی تی” کودک نوپا را تعیین می کنند.
یکی از کسانی که روی “دی تی” کودکان یک ساله کار کرده است النا هویکا است که هم اکنون در دانشگاه بریستول انگلیس مدیریت پرژوه ای را به عهده دارد که روی “دی تی” کودکان یک ساله تحقیقات جامع و وسیعی انجام داده اند، و پس از سنجش “دی تی” والدینشان این سئوال برای آنها مطرح شده است که آیا “دی تی” کودکان با “دی تی” والدینشان ارتباط دارد؟ به عبارت دیگر آیا “دی تی” ژنتیکی است و به ارث می رسد؟
یکی از آزمایشاتی که در این تست از آن استفاده می شود، نشان دادن تصاویری ست که روی کاغذ نقاشی شده اند و به چند قطعه تقسیم شده اند که آنها در اختیار کودک قرار می دهند و از او می خواهند قطعات را پهلوی هم بگذارد و تصویر را کامل کند و به پاسخ او به این تست امتیاز می دهند و سرعت، صحت و دقت او را می سنجند و با سایر کودکان همس او مقایسه می کنند. روش دیگر این است که از او می خواهند خودش روی کاغذ نقاشی کند و با این روش نحوه تفکر و بینش او را می سنجند و به تصور او از اطرافش در این تصاویر پی می برند. روش دیگر این است که از او می خواهند یک قطعه کاغذ را به قلاب ماهیگیری وصل کند، یا یک گوشواره در اختیار او قرار می دهند تا ببینند او با آن چه می کند و آیا می تواند قطعه کاغذ را به گیره گوشواره وصل کند.
آزمایش دیگر این است که قطعاتی کاغذ معمولی جلویش می گذارند و نظارت می کنند ببینند با آنها چه می کند و آیا مصرفی برای کاغذ می شناسد و به نظرش می رسد، البته این تست معمولا نتیجه رضایت بخشی ندارد و عجیب نیست که کودک هر قدر هم “دی تی” بالایی داشته باشد نتواند برای مصرف کاغذ موردی بشناسد و آن را نشان دهد.
روش بسیار خوب دیگر روش “جعبه های غیر معمولی” است. جعبه هایی را که شکل عادی ندارند در اختیارش می گذارند و فرصت می دهند با جعبه بازی کند. به این جعبه غیرعادی UBT می گویند.
این تست برای سنجش “دی تی” کودکان دو ساله هم مناسب و قابل اعتماد است و امتیاز آن با امتیاز سایر اندازه گیری های استاندارد شده “دی تی” برای کودکان ۴-۳ ساله هم همآهنگی دارد. در UBT نگاه می کنند ببینند کودک با آن چگونه روبرو می شود و واکنش او در مقابل آن چیست و با لبه های جعبه، با رشته ها، پله ها، سوراخ های جعبه و زنگ ها چه می کند.
همانطور که گفتیم این جعبه معمولی نیست و آن را به طرز خاصی ساخته اند که پله، رشته، رنگ ، سوراخ و لبه هایی دارد. هویکا و همکارانش این جعبه را با روش خاصی روی کودک امتحان کردند. جعبه را روی یک میز گردان قرار دادند، به طوری که تمام ویژگی های آن قابل ارزیابی باشد. آنها بعدا پنج شئی مختلف را روی آن قرار دادند و اجازه دادند کودکان نوپا با آن بازی کنند. در ضمن هیچ چیز دیگری که نظر آنها را جلب کند، در نزدیکی آنان قرار ندادند تا تمرکز آنها کاملا روی جعبه و اشیای داخل آن باشد. برای هر کودک محدوده زمانی هم در نظر گرفتند و نحوه برخورد آنها با اشیای داخل جعبه را مورد توجه قرار دادند و زمان را هم محاسبه کردند و به کودک امتیاز دادند. ۲۹ کودک مورد آزمایش قرار داشتند و امتیازات به دست آورده آنها بین ۶ تا ۲۸ بود. عده ای از بچه ها امتیاز بالاتری هم داشتند. دو هفته بعد همین تست را روی کودکانی که امتیاز بالاتر از ۲۸ آورده بودند تکرار کردند و مشاهده کردند این بار امتیاز بالاتری به دست آوردند. حتی وقتی محققان و بررسی کنندگان از جعبه و اشیای داخل آن با مارک و برند جدیدی استفاده کردند، مشاهده شد تست ها روی خاطره قبلی آنها بازتابی نداشته اند و با این وسایل جدید نتیجه جدیدی داشته اند که هیچ ربطی با انتخابشان در تست دو هفته قبل نداشته است و این نشان می دهد که اختلاف “دی تی” کودکان کاملا اختصاصی و شخصی است و با این ترتیب کودکان یک ساله با “دی تی” بالا و فکر و ذهن قوی تر و قدرت خلاقیت بالاتر شناخته شدند، همان طور که قبلا ذکر شد حالا این سئوال مطرح بود که سرچشمه “دی تی” بالاتر بعضی کودکان کجاست؟ آیا والدین آنها هم “دی تی” بالا دارند؟
برای جوابگویی به این سئوال هویکا و تیم تحقیقاتی اش والدین این گونه بچه ها را نیز تحت آزمایش “دی تی” قرار دادند و از دو روش غیر کلامی استفاده کردند که یکی از آنها کامل کردن تصویر قطعات متعدد جدا از هم بود. نتیجه این بود که آنها نیز مانند کودکانشان “دی تی” بالا داشتند حتی وقتی بررسی بچه ها با روش های علمی تحت کنترل انجام شد همین نتیجه به دست آمد. آیا در بازی انجام شده ژنتیک نقش دارد؟
جواب این است که می تواند چنین باشد. تحقیق اخیر نشان می دهد که ژن های اختصاصی ممکن است در خلاقیت نقش داشته باشند و ارتباط این ژن بین کودک و والدین در مراحل ابتدایی سن برقرار می شود و “دی تی” ممکن است از طریق همین ژن با حافظه در ارتباط باشد. والدینی که فرزندشان “دی تی” بالا دارند و خودشان زن و مرد هر دو “دی تی” پائین دارند تا حدودی زیر سئوال هستند.
تحقیق دیگری خلاقیت را روی دوقلوها بررسی کرده و نتیجه گرفته است که خلاقیت دوقلوهای مشابه و غیرمشابه یعنی یک تخمکی و دو تخمکی با هم فرقی ندارد و این مطرح می کند که فاکتورهای ژنتیکی فقط قسمتی از جواب سئوال هستند.
نوپاها مقلدین تند و تیزی هستند و مثل این است که از دیگری رونوشت برمی دارند. تحقیق نشان داده است که کودکان با “دی تی” بالا متمایل به افزایش “دی تی” خود می شوند برعکس آنهایی که “دی تی” پائین دارند و آن را کاهش می دهند. بنابراین اگر کودک ژنتیکی خلاق نیست می تواند فکر کردن را یاد بگیرد و در این زمینه اگر کودکی “دی تی” بالای ارثی و ژنتیکی ندارد “دی تی” اکتسابی و قابل یادگیری هم هست. همانطور که گفتیم کودک مقلد خوبی است و جای نگرانی نیست. اگر پس از تست و شناسایی “دی تی” او و والدینش هر سه پائین هستند، باید زمینه ی تقلید و آموزش “دی تی” را برای کودک فراهم کرد.
دکتر خسرو نیستانی متخصص علوم آزمایشگاهی
