ADHD
در این نوشتار که در ادامه مباحث مربوط به اختلالات عاطفی ـ رفتاری کودکان و نوجوانان می آید، به موضوع اختلال بیش فعالی و کمبود توجه (ADHD) می پردازم. ADHD در حقیقت اختصار واژه تشخیصی Attention Deficitand Hyperactivity Disorder است. گاه ADHD را به طور خلاصه تر ADD یا اختلال کمبود توجه هم می نامند. اولین بار تشخیص رسمی این اختلال در سال ۱۹۸۰ در کتب روان پزشکی مطرح شد و از آن زمان همواره مورد توجه روان پزشکان، روان شناسان و پزشکان اطفال بوده است.
بسیار طبیعی است که گاه کودکان تکالیف مدرسه خود را فراموش کنند، سر کلاس به خیالپردازی مشغول شوند و یا سر میز غذا مدام جنب و جوش داشته باشند، اما همین علائم بی توجهی، تکانشگری و بیش فعالی می توانند نشانه های اختلال ADHD/ADD باشند. همه ما کودکانی را می شناسیم که آرام و قرار ندارند، حرف گوش نمی کنند و ناخواسته دست به کارهایی نامناسب می زنند. جامعه اغلب به این کودکان برچسب بی تربیت، مشکل ساز و یا تنبل می زند در حالی که این کودکان ممکن است از مسئله ای جدی تر در رنج باشند. بنابراین بسیار مهم است که نسبت به این علائم حساس باشیم و در موارد لازم جهت دریافت کمک حرفه ای اقدام کنیم.
خصوصیات اصلی اختلال ADHD/ADD
بسیاری از افراد وقتی کلمه ADHD/ADD را می شنوند تصویر کودکی در ذهنشان متبادر می شود که از دیوار بالا می رود، مدام این ور و آن ور می پرد و غیر قابل کنترل است، اما باید آگاه باشیم که این تنها شکل ممکن نیست. درست است که بخشی از این کودکان بیش فعال هستند اما دسته دیگر ممکن است گوشه ای آرام بنشینند و در دنیای خیالات خود غرق شوند.
اختلال ADHD/ADD با سه خصوصیت اصلی شناخته می شود که عبارتند از بی توجهی، بیش فعالی و تکانشگری. به طور کلی این کودکان را می توان به سه دسته تقسیم کرد: دسته اول کودکان بی توجه که علائم بیش فعالی و تکانشگری ندارند. دسته دوم کودکان دچار بیش فعالی و تکانشگری که علائم بی توجهی ندارند و دسته سوم کودکانی که هم دچار بیش فعالی و تکانشگری اند و هم از بی توجهی رنج می برند.
علائم و نشانه های بی توجهی در کودکان
برخی از علائم بی توجهی به قرار زیر است:
۱ـ عدم توجه به جزئیات
۲ـ مشکل در حفظ تمرکز و حواس پرتی زیاد
۳ـ هنگام حرف زدن با آن ها به ظاهر گوش نمی کنند.
۴ـ مشکل در یادآوری مسائل و پیروی از دستورالعمل ها
۵ـ مشکل در منظم بودن، برنامه ریزی کردن و اتمام تکالیف
۶ـ به سرعت حوصله شان سر می رود و از اتمام کارها خودداری می کنند.
۷ـ به کرات تکالیف، اسباب بازی ها و وسائل خود را گم می کنند.
باید در نظر داشته باشیم که این گونه نیست که این کودکان هرگز نتوانند توجه خود را متمرکز کنند. برعکس وقتی به فعالیت مورد علاقه خود می پردازند از توانایی حفظ توجه برخوردارند. در اکثر موارد این کودکان به راحتی دچار حواس پرتی می شوند و از کاری به کار دیگر می پرند و معمولاً تکالیفشان ناقص می ماند.
علائم و نشانه های بیش فعالی در این کودکان
برخی از این علائم عبارتند از:
۱ـ جنب و جوش مداوم
۲ـ ناتوانی از آرام نشستن در جایی که انتظار می رود کودک آرام بنشیند.
۳ـ مدام در حال حرکت هستند، می دوند و از وسائل بالا می روند.
۴ـ پرحرفی
۵ـ مشکل در انجام بازی های آرام
۶ـ زود عصبانی می شوند و قشقرق به پا می کنند.
علائم بیش فعالی بارزترین نشانه های ADHD/ADD هستند. آنها ممکن است چند کار را همزمان انجام دهند و از فعالیتی به فعالیت دیگر بپردازند. انگار موتوری درونی مدام آنها را به حرکت وا می دارد. وقتی هم آنها را مجبور به نشستن می کنیم یا مدام پاهایشان می جنبد و یا با دست هایشان مشغول به کاری می شوند.
علائم تکانشگری در کودکان
برخی از این علائم عبارتند از:
۱ـ بدون فکر دست به عمل می زنند.
۲ـ ناتوانی در صبر کردن و رعایت نوبت در بازی ها
۳ـ حرف بقیه را مدام قطع می کنند.
۴ـ ناتوانی در کنترل عواطف شدید که عموماً به قشقرق و داد و فریاد می انجامد.
توجه به این نکته حائز اهمیت است که داشتن علائم و نشانه های فوق الزاماً به معنای داشتن اختلال ADHD/ADD نیست. موارد متعددی وجود دارند که کودک علائم فوق را بروز می دهد، اما دچار این اختلال نیست. به طور مثال کودکانی که از اختلال یادگیری رنج می برند بسیاری از علائم بی توجهی را بروز می دهند و یا اضطراب در کودکان در بسیاری موارد به شکل تکانشگری و بیش فعالی نمایان می شود. برخی از اختلالات پزشکی همچون اختلالات مربوط به تیروئید، صرع و اختلالات خواب به شکل ترکیبی از علائم نامبرده بروز می کنند. گاه کودکان در پاسخ به استرس های محیطی همچون نزاع های خانوادگی، طلاق و یا استرس مهاجرت علائمی همچون تکانشگری و بی توجهی را از خود بروز می دهند. برای یافتن تشخیص درست و درمان مناسب توصیه می شود با متخصصان بهداشت روان کودکان مشورت شود.
این نکته حائز اهمیت است که کودکان دچار ADHD/ADD صفات و ویژگی های مثبتی نیز دارند که در هنگام برخورد با آنها باید سعی کنیم این ویژگی ها را هر چه بیشتر پرورش دهیم. برخی از این ویژگی ها عبارتند از:
ـ خلاقیت: این کودکان می توانند به طور فوق العاده ای خلاق و مبتکر باشند. کودکی که مدام در حال خیال پردازی است و در یک لحظه ۱۰ فکر مختلف در ذهن دارد می تواند به یک فرد هنرمند، متفکر و یا ماهر در حل مساله تبدیل شود. این کودکان اگر چه حواس پرت هستند، اما در عین حال می توانند چیزهایی را درک کنند و متوجه شوند که دیگران از انجام آن عاجزند.
ـ انعطاف پذیری: از آنجا که این کودکان می توانند در یک لحظه چیزهای مختلفی را در ذهن خود متبادر کنند، احتمالاً در حل مسائل به یک راه اکتفا نکرده و می توانند راه حل های متفاوتی را در نظر بگیرند.
ـ خودانگیختگی: این کودکان به ندرت حوصله آدم را سر می برند و برعکس در هر لحظه به ده ها مورد جالب می پردازند. این کودکان در لحظه زندگی می کنند و بسیار خودانگیخته عمل می کنند. اکثراً افراد گزارش می کنند که بودن با این کودکان در کنار چالش انگیز بودن، می تواند بسیار هیجان انگیز و سرگرم کننده باشد.
ـ سطح انرژی بالا: وقتی این کودکان دارای انگیزه باشند در انجام کارهای خود سطح بسیار بالایی از انرژی را به نمایش می گذارند و به قدری با انرژی و تمرکز به کار خود مشغول می شوند که جدا کردن آنها از کارشان تقریباً غیرممکن است. این ویژگی بسیار مهمی است که می توان با توجه مثبت به آن برای پرورش توانایی های تحصیلی از آن سود جست.
در نوشتار بعدی سعی می شود نکاتی در خصوص چگونگی کمک به این کودکان در خانه و مدرسه ارائه شود. مطالعات متعدد نشان می دهند که این کودکان با کمک و حمایت مناسب می توانند به پیشرفت های شخصی و تحصیلی قابل قبولی دست پیدا کنند.
*محمد دهگان پور عضو کالج روانشناسان انتاریو است.
mdehganpour@bluehillscentre.ca
