ریتا ساسین
در اکتبر گذشته دیوید کوهن، معاون وزارت خزانه داری امریکا در ارتباط با مبارزه علیه تروریسم، گفت، گروه داعش «احتمالاً سازمان تروریستی ای با بهترین منابع درآمد» است. اگر داعش با رفتار وحشتناکاش طی ماه ها ـ تجاوز، غارت، اعدام، مصلوب نمودن، پاکسازی قومی ـ در منطقه ای که در عراق و سوریه به تصرف خود درآورده، جهان را شوکه و متوحش کرده است، منابع مالی اش سرشار از نقاط ابهام است.
از ۸ اوت، ائتلافی بین المللی به رهبری ایالات متحده، با حملاتی هوایی علیه آن ها، در صدد متوقف کردن پیشروی های داعش است. تحلیلگران معتقدند که غرب برای حمله و صدمه زدن به مرکز عصبی جنگ، که منابع مالی این گروه باشد، چالشی بسیار جدی در مقابل دارد؛ گروهی با منابع مالی میلیون دلاری، به لطف اعمالِ روش های «مافیایی» در سرزمین تحتِ کنترلش. حمله به این منابع یکی از سرفصل های استراتژی اعلام شده ی رئیس جمهور امریکا، باراک اوباما در سخنرانی ۱۰ سپتامبر است، استراتژی ای به قصد «تضعیف» و در نهایت «نابودی» داعش.
تحلیلگران معتقدند، بر خلاف القاعده که منابع مالی آن از اهدا و وقف تأمین می شود، تروریست های داعش سرزمینی به وسعت بریتانیا تحت کنترل دارند که عمده ی بخش های آن صحراست، و به یُمنِ باجگیری، غارت، آدم ربایی، قاچاق نفت و گاز و عتیقه جات و قاچاق انسان بر آن حکومت می رانند. اِوان یندروک، مشاورِ HIS Jane’s در گفتگو با آژانس فرانس پرس معتقد است که از همین روست که تحریم های غرب تأثیری روی منابع تأمینِ مالی آن ها نداشته است.
منابعی که داعش از آن ها تغذیه ی مالی می شود
نفت و گاز
نیروهای عراقی پس از هفته ها نبرد، روز جمعه ۱۴ نوامبر، پس از اخراج جهادگرانِ داعش کنترل کامل شهر استراتژیکِ بایجی، واقع شده در حوالیِ بزرگ ترین پالایشگاه نفت عراق را، به عهده گرفتند. شهر بایجی که از ماه ها پیش از کنترل ارتش خارج شده بود، دارای موقعیتی استرتژیک است، چرا که در مسیرِ جاده ی اصلیِ متصل کننده ی تکریت به موصل، دو شهر تحتِ کنترلِ داعش واقع شده. علاوه بر قطعِ ارتباطاتِ کمی بیشترِ جهادگرانِ تکریت، تصرفِ بایجی می تواند یاری رسان به حفظِ امنیتِ محلِ استقرار بزرگ ترین پالایشگاه کشور، واقع شده در حوالیِ همین شهر باشد، که جهادگران از ماه ها قبل به محاصره ی آن اقدام ورزیده اند.
چقدر؟
ده ها میدان نفتیِ تصرف شده در شرق سوریه و در شمال عراق، منابعِ اصلی درآمد داعشند. نفت استخراج شده از میدان های نفتیِ این دو کشور، که در پالایشگاه های تصرف شده، پالایش می شوند، با قیمتی پائین تر از حد نصاب در بازار سیاه به فروش می رسد. دیوید کوهن معاون وزارتِ خزانه داری امریکا در اکتبر اعلام کرد، این منبع تقریباً از اواسطِ ژوئن روزانه یک میلیون دلار نصیب داعش می کند.
دفترِ امریکایی HIS از سوی دیگر، در اکتبر تخمین زده که سالانه ۸۰۰ میلیون دلار از فروش نفت نصیب داعش می شود، یعنی معادل ۲ میلیون دلار در روز.
HIS تأکید دارد: «این گروه تروریستی […] حتی با تولید تنها بخشی از قابلیت های نفتیِ موجود در سرزمین های تحتِ کنترل اش، و با فروش آن با تخفیفی بالا در بازار سیاه، قادر به تأمین درآمدهای چشمگیری است.»
این دفتر امریکایی تخمین می زند که داعش توانایی تولید ۳۵۰۰۰۰ بشکه در روز دارد، اما تنها ۵۰۰۰۰ تا ۶۰۰۰۰ بشکه در روز تولید می کند، و سپس در بازار سیاه به قیمتِ هر بشکه میان ۲۵ تا ۶۰ دلار به فروش می رساند (متوسط ۴۰ دلار)، که قیمتی بسیار پائینتر از قیمت بازار بین المللی است، در حالی که قیمت بشکه ی برِنت در حال حاضر حدود ۸۰ دلار است. در عوض، توانایی پالایش داعش، به وضوح اندک است،HIS گمان می برد که این توانایی محدود به واحدهای سیار است که تنها قادر به تأمینِ مصرفِ گروه خودشان است.
خریدار کیست؟
کوهن معتقد است که این نفت به کردهای عراق فروخته می شود، که سپس آن را به ترکیه می فروشند، اما به همین طریق اطمینان می دهد که مسئولان ترک و کردِ عراق «تضمین کرده اند که علیه قاچاق نفت مبارزه خواهند کرد».
او همچنین تأکید دارد که نشانه هایی مبنی بر فروش این نفت به رژیم سوریه ی بشار اسد نیز موجود است، که این خریدها را به عنوان «نشانه هایی مزید بر تباهی هر چه بیشتر» دولت دمشق می بیند.
دفتر HIS از سوی دیگر معتقد است فروش نفت داعش «عمدتاً از طریق کامیون در مسیرها و جاده های قاچاقچیان در مرز ترکیه» صورت می گیرد. «نفت تغذیه کننده ی ماشین جنگی داعش است، به ویژه ماشین های نظامی که برای جابجایی ها و حفظ تواناییِ نبردشان حیاتی است»، و «شمار بزرگی از فعالیت هایشان را مستقیماً تغذیه ی مالی می کند.»
اوایلِ سپتامبر Mediapart گزارش داد که سفیر اتحادیه ی اروپا در عراق، خانم جانا هیباسکووا، برای نمایندگانِ کمیسیون امور خارجه ی پارلمان اروپا تأکید کرده که «متأسفانه دولت های عضو اتحادیه ی اروپا نفت تولید شده توسط داعش را می خرند». او با اشاره به این که این خبر عمومی نیست و نمی بایست علنی شود، از ذکر جزئیات برای نمایندگان خودداری کرد.
به نقل از لوعای الخطیب، پژوهشگر در Brooking دوحه، تروریست ها طلای سیاه را در پالایشگاه های موقت، پالایش کرده و سپس بار کامیون، کشتی و یا حتی داخل بشکه کرده و بر پشتِ الاغ به سوی ترکیه و اردن روانه می کنند. او در سپتامبر گذشته گفت، و آژانس فرانس پرس نیز به آن اشاره داشت «داعش موفق به جمع آوری ثروت هنگفتی از طریق بازار سیاه شده، و شبکه ای گسترده از دلالان در کشورها و سرزمین های همسایه به وجود آورده است.»
کارشناسان معتقدند که داعش کنترل هفت میدان نفتی و دو پالایشگاه در شمال عراق، و بین شش تا ده میدان در سوریه، مشخصاً در مناطقِ دیرالزور (شرق) و حساکا (شمال شرقی) را در اختیار دارد.
تأثیر حملات هوایی
کوهن اشاره می کند که حملات هوایی اخیرِ ائتلاف بین المللی «موجب کاهش ظرفیتِ داعش در به کف آوردنِ درآمدهای حاصل از قاچاق» شده، با تأکید بر اینکه در زمینه ی تجاری و مالی، «هر آن کسی که با آن ها وارد تجارت نفتِ دزدی بشود هدف تحریم های تجاری قرار خواهد گرفت». «به یُمن حملات هوایی بر پالایشگاه های متحرک داعش و به همین ترتیب دیگر عملیات نظامی، شاهدِ کاهشِ درآمدهای نفتی، از یک میلیون دلار در روز به چند میلیون دلار در هفته هستیم»، این اطلاعاتی است که این مسئول بی آن که رقم دقیقی ارائه کند، در اختیار می گذارد. تروریست ها علاوه بر میدان های نفتی، شمار زیادی میدان های گازی نیز در عراق و سوریه در اختیار گرفته اند، که منبعِ مهم دیگری برای درآمدهای این گروه است که گاز مایع را به دلالان عراقی میفروشد، که به گفته ی ناظر حقوق بشر سوری (OSDH) آن ها نیز این گاز را در کامیون های مخزن دار روزمره به سوی عراق حمل می کنند.
مالیات و غارت
آسوشیتدپرس در سپتامبر گزارش داد داعش از ابتدای تهاجم گسترده اش در عراق در ماه ژوئن، توانسته میلیون ها دلار پولِ نقد در بانک های عراق و ابزار و وسایل در پادگان ها و پایگاه های نظامیِ تخلیه شده دزدیده و به چنگ آورد.
بشار کیکی، رئیسِ شورای استانی نینوا، که موصل مرکز آن است، در گفتگو با آژانس فرانس پرس در ماه سپتامبر اشاره داشت که میزان نقدینگی موجود در بانک های شهر پیش از این حمله بالغ بر ۴۰۰ میلیون دلار بود. موصل از ماه ژوئن تاکنون تحتِ کنترل داعش است.
به گفتهی یکی از منابع نزدیک به وزارت دفاع، به نقل از روزنامه ی لیبراسیون در ماه سپتامبر، رهبر داعش، ابوبکرالبغدادی، اموال و موجودی سه بانک بزرگ موصل را مصادره کرده است. «مبلغِ کل این غنیمت جنگی: ۴۲۹ میلیون دلار (۳۳۰ میلیون یورو) و بیش از ۶۰۰ میلیارد دینار عراق (۳۹۸ میلیون یورو)» بوده است.
منبعِ دیگر درآمدهای منظم، اخاذی از کسبه ی محلی و مالیات های تحمیلی توسط داعش به مردمانِ محلی در سرزمین های تحتِ اشغالِ خودش است. یک مسئول اطلاعاتی امریکا که می خواست ناشناس بماند در سپتامبر گفت که جهادگران از صاحبان اتومبیل ها و رانندگان کامیون ها که از جاده های سرزمین تحتِ اشغالِ آن ها استفاده می کنند، مالیات دریافت می کنند.
در بررسی ای منتشر شده در ماهِ اوتِ گذشته، شورای روابطِ خارجی گزارش داد که حتی پیش از تصرفِ موصل، دومین شهر بزرگ عراق، در ماه ژوئن داعش از مؤسسات بزرگ و کوچک عراق مالیاتی معادل هشت میلیون دلار در ماه می گرفت. بر اساس گفته ی سایتِ المونیتور، واقع شده در واشنگتن و متخصص در امور خاورمیانه، افرادی که پرداخت مالیات را نپذیرند، با خطر مرگ مواجهند.
تولید غلات
این گروه با تولید غلات نیز به قطر کیفِ پولش می افزاید. رومن کایه، متخصص جنبشهای اسلامیست، در گفتگو با L’Orient-le Jour می گوید که تولید غلات (گندم و جو) می بایست معادل ۲۰۰ میلیون دلار در سال نصیب داعش کند. کایه به عنوان مثال توضیح می دهد که داعش منطقه ی شمال شرقی حلب (مشخصاً منبیج و رقه) را تحت کنترل خود دارد، که به عنوان انبار غله ی کشور شناخته می شود. او معتقد است که داعش گندم یک میلیون نفر را در روز تولید می کند، جمعیتی که بدون نان نمی تواند زندگی کند.
ائتلاف بین المللی در چارچوب کارزارش علیه منابع مالی این گروه اخیراً حملات خود را متوجه منبیج کرده است. یک سیلوی گندم نابود شده است.
آدم ربایی و قاچاقِ انسان
مردمان غیرنظامی اولین قربانیان اخاذی و اجحافات داعش هستند. این گروه تنها به تحمیل همه نوع خشونت و شکنجه به آن ها اکتفا نمی کند، بلکه از آن ها برای پر کردن جیب خود نیز استفاده می کند. چگونه؟
ـ درخواست باج برای آزادی افراد ربوده شده: به گفته ی معاون خزانه داری در ارتباط با مبارزه با تروریسم، داعش «امسال لااقل ۲۰ میلیون دلار از اخاذی برای آزادی افراد» ذخیره کرده است. در همین چارچوب کوهن همه ی دولت ها را دعوت کرده از باج دهی خودداری کنند، با اعلام تأسف از این که در بهار گذشته داعش «شمار زیادی دریافت های میلیون دلاری» برای آزادسازی روزنامه نگاران کشورهای مختلف اروپایی به گروگان گرفته شده، داشته است.
ـ فروش «بردگان»: داعش در آخرین شماره ی ماه اکتبر نشریه ی تبلیغی اش، دبیق، اطلاع می دهد که زنان و کودکان ایزدی به اسارت گرفته شده در شمال عراق را به عنوان غنیمت جنگی به مبارزین اش داده است، در عین این که با مباهات اعلام می کند که برده داری را از نو مستقر کرده است
دختران و زنان جوان ایزدی را برای فروش در بازار عرضه می کنند
.
در مقاله ای تحت عنوان «احیایِ پیشرسِ برده داری»، دبیق برای نخستین بار آشکارا اعلام کرد که برده سازی افرادی با اعتقادات مذهبیِ انحرافی، جنبه هایی از شریعت را احیا کرده و معنا می بخشد. علاوه بر این دبیق توضیح می دهد که «اهل کتاب» (مسیحیان و یهودیان ـ نویسنده) می توانند از این سرنوشت رهایی بیابند، چرا که برای آن ها امکان پرداخت مالیاتی، که «جزیه» نامیده می شود، موجود است، و یا می توانند تغییر مذهب بدهند. اما این شرایط برای ایزدی ها عمل نخواهد کرد.
ناظر حقوق بشر سوریه در پایان ماه اوت اطلاع داد که ده ها زن ایزدی به اسارت گرفته شده در عراق توسط داعش به اجبار به اسلام گرویده و سپس «فروخته شده اند» تا به عقد و ازدواج اجباریِ مبارزین گروه جهادگر در سوریه دربیایند. «هر زن پس از گرویدن به اسلام به قیمتی معادل ۱۰۰۰ دلار فروخته شده است.»
در اواسط ماه اوت در پاریس، یک خانواده ی ایزدی که از موصل فرار کرده بودند، طی یک کنفرانس مطبوعاتی سازمان داده شده توسط Chredoکمیته ی هماهنگیِ مسیحیان در مخاطره ی مشرق)، می گفتند که داعش طی حراجی در روزهای قبل ۷۰۰ زنِ ایزدی را به قیمت متوسط برده ای ۱۵۰ دلار به فروش رسانده است.
قاچاق عتیقه جات
در سپتامبر گذشته، طی یک گردهماییِ یونسکو، دیپلمات ها و متخصصان داعش را متهم کردند که همت خود را بر نابودی مناطق باستانی و تاریخی عراق و فروش آثار عتیقه به قصد تهیه ی منابع مالی قرار داده است.
گروهِ داعش، که معتقد است، مجسمه ها نشان از بت پرستی در خود دارند، شمار بزرگی از کلیساها و دیگر آثار تاریخی، مکان های مقدسِ متعلق به میراثِ مسیحیت، یهودی و یا اسلامی را بمبگذاری و نابود کرده است، چیزی که بسیاری از مخاطبینِ آژانس فرانس پرس به آن اشاره داشته اند.
قیس حسین رشید، مدیر موزه ی بغداد، مدیر پیشین میراثِ باستانی تأکید دارد «مافیای بین المللی ای هست که به آثار و بقایای تاریخی و هرآن چه که به میراث بشری مربوط است می پردازد و داعش را از هر آن چه که می تواند به فروش گذاشته شود، مطلع می کند»، «داعش به واسطه ی کشورهای دور و بر و همسایه برای فروش قطعات در بازارهای اروپایی و آسیایی، جستجو و نمونه برداری می کند»، با تأکید بر این که رقمی نمی توان بر ابعادِ این قاچاق و یا ضرر و زیانی که کشورش در این میانه می بیند، متصور شد.
در ماه ژوئن، روزنامه ی گاردین، به نقل از مسئولان امنیتی خارجی، تنها در یکی از استان های سوریه با فروش قطعاتی که برخی از آن ها قدمتی حدود هشت هزار سال دارند، لااقل سی و شش میلیون دلار به جیب زده است.
کمک های مالی ویژه
به دشواری بتوان میزان کمک برخی کشورهای منطقه به این گروه در ابتدای ظهور و قدرت گیریاش را برآورد کرد. کشورهای خلیج (فارس)، به ویژه قطر، انگشت نشان بوده اند.
«کمک های دولتی به گروه های اسلامیست توسط کشورهای حوزهی خلیج در تابستان ۲۰۱۳ متوقف شده است، این اطلاعی است که آلن شوِ، افسر پیشین فرماندهی عمومیِ امنیتِ خارجی (DGSE) به L’Orient le Jour می دهد. در قطر، این تغییر و تحولات با کناره گیریِ امیر پیشین قطر، شیخ حمدبن خلیفه آل ثانی، که به نفع پسرش تمیم کناره گیری کرد، صورت گرفته است.»
چند روزی پس از آن نخستوزیر و مردِ صاحبِ قدرت کشور، شیخ حمد بن جاسم آلثانی، از مرکز سرمایه گذاری قطر (Qatar Investment Authority – QIA)، بنیاد مستقلی که میزان داشته های آن بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون دلار تخمین زده می شود و او معاونت ریاست آن را به عهده داشت، کنار گذاشته شد.
از زمانی که ائتلاف بین المللی علیه داعش شکل گرفته، امیر قطر، به دفعات کمک و سرمایه گذاری روی گروه های افراطی را تکذیب کرده است، و به شرکت و وفاداری بی خدشه برای دراز مدت به ائتلاف تأکید داشته است.
آلن شوِ ادامه می دهد که در عربستان سعودی زمینه ها تغییر و تحول یافته اند «با بازپس گیری اقتدار و سلطه توسط کابینه ی سلطنتی از سرویس امنیتی حکومت سلطنتی، که با کمک دهی مالی به جنبش های اسلامیستی مخالف است». در آوریل ۲۰۱۴، ریاض شاهزاده بندر بن سلطان، رئیس قدرتمند سرویس امنیتی سعودی را کنار گذاشت؛ کسی که پیش از این مدیریت پرونده ی سوریه از او گرفته شده بود. در عوض عربستان کودتای فرماندهی پیشین ارتش عبدالفتاح السیسی در مصر را مورد حمایت قرار داد و به ویژه فعالیت های جهادیست ها در منطقه را جنایتکارانه خواند.
و کمک های مالی شخصی؟
گزارشی به مسئولان لبنانی رسیده که بر پایه ی گزارشات و اطلاعات رسمی دریافتی از دانمارک، اشاره دارد که مبارزان داعش، کمک های مالی تحت پوشش انجمن های اسلامی و خیریه که اوقاف و صدقه های خود را به آن ها اهدا می کنند، دریافت می کنند؛ چیزی که در ماه اکتبر گذشته در L’Orient le Jour آمده بود.
«آقای کوهن اشاره می کند که همچنان کمک های مالی شخصی ای هستند که ایالات متحده در صدد شناسایی آن هاست. اما امروزه داعش به این منابع مختلف سرمایه گذاری و کمک مالی نیاز کم تری دارد.» رومن کایه با اشاره به آخرین گزارش ژان شارل بریسار و دامین مارتینز (تامسون رویترز) در گفتگو با L’Orient Le Jour تأکید دارد که داعش عمدتاً منابع مالی خود را تهیه می کند و این گونه کمک ها تنها ۲% احتیاجات آن را برطرف میکند (رقمی نزدیک به ۵۰ میلیون دلار.)
داعش پول هایش را چگونه خرج می کند؟
این گروه به مبارزین اش حقوق میپردازد. بر پایه ی آخرین تخمین های آژانس اطلاعاتی امریکا (CIA) که به سپتامبر گذشته برمی گردد این گروه شامل «۲۰۰۰۰ تا ۳۱۰۰۰ نفر» است. سمیر سیفان، اقتصاددان سوری مقیم دبی در گفتگو با L’Orient le Jour اشاره دارد که مبارزان سوری و عراقی چیزی حدوداً ۴۰۰ دلار در ماه دریافت می کنند. برای مبارزان متأهل، پاداش ۱۰۰ دلار برای هر همسر و ۵۰ دلار برای هر بچه نیز افزوده می شود.
سیفان اشاره می کند «رقمی اضافی میان ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ دلار به مبارزان ملیت های دیگر (اروپایی و غیره) که مهاجرون نامیده می شوند، اختصاص یافته».
این پژوهشگر اضافه می کند که این ارقام در اسناد و مدارکی درج نشده، بلکه اطلاعاتی است که به او رسیده و می افزاید «آن چه که تبدیل به نقطه ی قوت این گروه شده، توانایی آن در بهره برداری از شرایط اقتصادی و اجتماعی، و به صف کردن شمار بزرگی از مبارزان در شرایطی است که مردم چیزی برای خوردن پیدا نمی کنند.»
فوراتالوفا، یک فعال و مبارزِ رقه، دژِ این گروه در شمال سوریه، که با اسم مستعار می نویسد، می گوید، داعش «مافیایی است که بر پایه ی ارعاب و وحشت پراکنی حکومت می کند. مردم بر اثر گرسنگی ناچار و مجبور به پیوستن به صفوف آن هستند، چرا که این تنها راه برای به دست آوردن درآمدی مکفی است». او معتقد است که حقوق پایه ۳۰۰ دلار است.
به اعتقاد دیوید کوهن، مسئول امریکایی، جاه طلبی های ارضیِ داعش به سرعت برایش تبدیل به «سد و بارِ سنگینِ مالی» خواهد شد. او در گفتگو با آژانس فرانس پرس در اکتبر با اشاره به کمبود آب آشامیدنی و الکتریسیته در موصل از همین حالا، با مثال زدنِ بودجه ی رسمی ای که عراق برای استان های در حالِ حاضر تحتِ اشغال داعش اختصاص می دهد، که بیش از دو میلیارد دلار است، می افزاید «تلاش در کنترلِ شهرها و اراضیِ گسترده در عراق و در سوریه، و ارائه ی یک سرویس حداقلی به مردم و جمعیتی که این تشکیلات می کوشد به اطاعت و انقیاد ناچارشان کند، گران تمام خواهد شد… این رقم بسیار بیش از مجموعه درآمدهای داعش است (…) یعنی این که این تشکیلات به سادگی قادر به پاسخ دهی به مطالبات اولیه و اصلی مردمی که می کوشد تحت کنترل خود درآورد، نیست.»
داعش اسلحه می خرد
داعش طی حمله ی برق آسایش در عراق، به انبارهای ابزار نظامی و اسلحه ی ارتش عراق دست یافت. آلن شوِ در گفتگو با L’Orient le Jour معتقد است «اسلحه خانه ی ارتش عراق مشخص کننده ی ۹۵% سلاح ها و ابزار نظامی داعش است.»
علاوه بر ابزار به غنیمت گرفته شده از ارتش عراق، از جمله به ویژه اتومبیل های هاموی و سلاح های سبک امریکایی، داعش سلاح های سنگین به غنیمت گرفته شده از ارتش سوریه و شورشیان را نیز در اختیار دارد. در رابطه با این نکته رومن کایه اشاره می کند «خرید سلاح از گروه های شورشی سوریه برای داعش آسان تر است» به علت فساد مالی ای که همچون قانقاریا به جانشان افتاده است.
داعش از این پس سکه و پولِ خود را ضرب می کند
یکی از نشانه های این که این گروه خود را به رغم کارزار نظامی بین المللی علیه آن، همطراز با دولتی مستقل می بیند، این است که هفته ی گذشته داعش اعلام کرد که پول و سکه ی خود را ضرب خواهد کرد، سکه های طلا، نقره و مسین که در اراضی ای که تحت کنترل آن هاست تبدیل به پول رایج خواهد شد. داعش در بیانیه ای که در همایش های جهادی توزیع شده اعلام کرد «به یاری خدا، سکه های مختلف طلا، نقره و مس ضرب خواهد شد.»
این تشکیلات توضیح داده که هدف جایگزینیِ «سیستم پولیِ استبدادی تحمیل شده به مسلمانان است که موجبِ خفقانشان می شود». همین طور تأکید می کند که هدف رهاسازیِ مسلمانان از «نظام سوداگری و خفقانِ اقتصادیِ شیطانی» است.
در عکس های منتشره توسط داعش از سکه ها، در یک سو «حکومت اسلامی»، «خلافت»، و همین طور وزن و ارزش سکه ضرب شده است. سمبل هایی چون مسجدالاقصی در اورشلیم هم روی سکه های دیگر حک شده اند.
منبع: عصر نو
