در پیوند با روز جهانی کتاب کودک
نزدیک به نیم قرن است که روز دوم آپریل، مصادف با سالروز تولد “هانس کریستین آندرسن”، روز جهانی کتاب کودک نام گذاری شده است. هانس کریستین اندرسن، نخستین نویسنده ای است در جهان که به گونه ای حرفه ای به آفرینش ادبیات کودکان پرداخت.
هانس کریستین دانمارکی در دوم اپریل ۱۸۰۵ در شهر اودنس دانمارک چشم بر جهان گشود. او در ۳۰ سالگی توانست از طریق نوشته هایش مورد توجه مردم قرار بگیرد، و همین امر عامل دلگرمی او شد و تا پایان عمر ۷۰ ساله اش نزدیک به ۱۷۵قصه و داستان، ۸ رمان، سه زندگی نامه، چندین سفرنامه و ۸۰۰ شعر نوشت. قصه های او محبوبترین داستانها و خودش مشهورترین چهره ادبیات در سراسر جهان شد.
پری دریائی، بند انگشتی، جوجه اردک زشت، ملکه برفی، لباس جدید امپراتور و دخترک کبریت فروش بخشی از داستان های کودکان او هستند، که به اکثر زبان های دنیا ترجمه شده است.
در سال ۱۹۶۶ نخستین بار خانم یلا لیمن آلمانی، که مسئول دفتر جهانی کتاب برای نسل جوان و کتابخانه ی جهانی مونیخ بود، پیشنهاد روز جهانی کتاب کودک را در روز تولد هانس کریستین اندرسن به دفتر جهانی کتاب داد. این پیشنهاد مورد استقبال و تصویب دفتر جهانی کتاب قرار گرفت و از دوم اپریل ۱۹۶۷ روز جهانی کتاب کودک رسما برگزار می شود
.
خانم یلا لیمن نخستین پیام را با عنوان “درخت کتاب کودک” نوشت. در این پیام، به صورت داستانی دلنشین برای کودکان، بر تفاهم و همدلی جهانی با کتاب تأکید شده است. از آن پس هر سال یکی از شعبه های دفتر جهانی کتاب، مسئولیت برگزاری این روز را به عهده می گیرد.
جبار باغچه بان را می توان مبتکر داستان کودکان در ایران نامید. او به سبک جدید برای کودکان می نوشت. دور از فرم های متون قدیم، ولی ادبیات کودکان تا سالهای دهه ۴۰ (۱۹۶۰) ابراز وجودی نداشت. در همین سالها “شورای کتاب کودک”که سازمانی غیر دولتی بود پا گرفت. در اساسنامه این شورا قید شده بود:”شورای کتاب کودک، وظیفه اش برانگیختن رغبت کودکان و نوجوانان به مطالعه بیشتر و بهتر، کمک به تهیه و نشر کتاب های سودمند برای کودکان و نوجوانان به زبان فارسی، و تقویت و توسعه ادبیات ملی خاص کودکان و نوجوانان می باشد.”
شاخص ترین نویسندگان و تصویرگران کتاب های کودکان و نوجوانان که با شورا همکاری داشتند عبارتند از: فریده فرجام، توران میرهادی، مهری آهی، پرویز کلانتری، نورالدین زرین کلک، مرتضی ممیز و بیژن مفید.
این شورا در سال ۱۹۶۴ به عنوان شاخه ی ایرانی دفتر جهانی کتاب شناخته شد. در همین سالها نویسندگانی به سوی داستان نویسی حرفه ای برای کودکان قدم بر می داشتند. یکی و شاید اصلی ترین بنیانگذار ادبیات کودکان صمد بهرنگی است. معلمی از روستاهای آذربایجان که به طور حرفه ای به داستان کودکان و تحقیق در مسایل تربیتی کودکان می پردازد. صمد بهرنگی با عمر کوتاه ۲۹ ساله خود، تاثیر بسیاری بر هم نسلان و نسل های بعد از خود در زمینه ادبیات کودکان گذاشت. صمد بهرنگی به گونه ای جدی به دنبال ناشر برای چاپ کتاب های کودکانش بود. صمد اولین کتاب خود را در سال ۱۹۶۳(۱۳۴۲) به نام تلخون به چاپ رساند و تا سال ۱۹۶۸ ( ۱۳۴۸) که جانش را در ارس گذاشت، بیش از ۲۰ قصه کودکان و چند مقاله تحقیقی نوشت.
کتاب های صمد بهرنگی عبارتند از: بی نام، اولدوز و کلاغها، الدوز و عروسک سخنگو، کچل کفتر باز، پسرک لبو فروش، افسانه محبت، تلخون، پیرزن و جوجه طلائی اش، کلاغها- عروسکها و آدمها، آه ما الاغها، افسانه های آذربایجان، دومرول و مقاله های: کندوکاو در مسایل تربیتی ایران، اهمیت ادبیات کودکان و الفبای فارسی برای کودکان آذربایجان که این مجموعه کتابها در زمان حیاتش چاپ شد و کتاب های زیر بعد از نبود صمد بهرنگی به چاپ رسید:
یک هلو و هزار هلو ، ۲۴ ساعت در خواب و بیداری، کوراغلو و کچل حمزه و ماهی سیاه کوچولو با نقاشی های فرشید مثقالی که برای این کتاب در سال ۱۹۶۸ برنده جایزه بزرگ براتیسلاوا شد.
نویسندگانی که تحت تاثیر صمد بهرنگی وارد ادبیات کودکان شدند و از کودکان نوشتند می توان از : علی اشرف درویشیان، منصور یاقوتی، نسیم خاکسار، داریوش عبادالهی و .. نام برد.
یکی دیگر از پایگاه های مهم و اساسی کتاب کودکان در ایران کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود. این کانون در سال ۱۹۶۵ (۱۳۴۴) به عنوان سازمان فرهنگی، هنری، و ناسود بر به ریاست فرح پهلوی بنیان نهاده شد. این کانون از حمایت شرکت ملی نفت ایران و وزرات آموزش و پرورش برخوردار بود.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به دنبال چاره اندیشی برای پر کردن وقت فراغت گروه نوجوانان ایران و فراهم آوردن آموزش و سرگرمی برای آنها بود. از اهداف دیگر این کانون رواج فرهنگ کتاب خوانی بین کودکان و نوجوانان بود.
کانون نگاه ویژه ای به ادبیات کودکان و نوجوانان داشت و برای این منظور از نویسندگان و شعرا و روزنامه نگاران دعوت به همکاری کرد. تا قبل از کانون کتابخانه عمومی برای کودکان موجود نبود. کانون در ابتدا اولین کتابخانه خود را در پارک لاله (فرح) گشود و دومین کتابخانه را در باغشاه، در انبار یک دبستان ایجاد کرد و پس از آن در شهرها و روستاها اقدام به ایجاد کتابخانه نمود و در خیلی از روستاها و یا شهرهای کوچک که امکان ایجاد کتابخانه نبود از کتابخانه های سیار استفاده می کرد.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در همان سال نخست با چاپ کتاب “دخترک دریا” ترجمه فرح پهلوی به عنوان ناشر کتاب کودکان آغاز به کار کرد و موفق ترین ناشر کتاب کودکان و نوجوانان بود.
ایران با این پشتوانه کتاب کودکان یکی از شعبه های دفتر جهانی کتاب شد و تاکنون دوبار در سالهای ۱۹۷۶ (۱۳۵۵) و ۱۹۹۳ (۱۳۷۲) مسئولیت برگزاری روز جهانی کتاب را بر عهده داشته است. پیام سال ۱۹۷۶ را دو نوجوان به نام های الهام و هاله زربخت با شعار:” هر چیزی که زیر آفتاب آمده است/ با حکمتی از روی حساب آمده است /خواهی که سر درآوری از کار جهان/ بگشا و بخوان که در کتاب آمده است، نوشتند و پرویز دیبائی پوستر آن را تهیه کرد. پیام ۱۹۹۳ را دکتر مهدخت کشکولی با شعار: “کتاب: قصه دیروزها، راز فرداها” نوشت و دکتر نورالدین زرین کلک پوستر آن را آفرید.
پیام امسال روز جهانی کتاب به عهده کشور امارات است و پیام آن را خانم مروه عبید رشید العقروبی نوشته است. او از کارشناسان برجسته ادبیات کودک و نوجوانان کشور امارات متحده عربی است و ریاست هیئت مدیره شعبه دفتر جهانی کتاب در امارات می باشد.
اولین کتاب او “احمد خان” است که به میراث فرهنگی و آداب و رسوم مردم امارات می پردازد. خانم العقروبی در شعار خود می نویسد: “فرهنگ های گوناگون قصه واحدی را روایت می کنند / با این که از تنوع زبانی / پیشینه فرهنگی و اجتماعی گوناگون برخورداریم / اما از قصه های یک سان بهره می بریم /قصه های ملل و … قصه های عامیانه وجه مشترک ماست/ که در طول قرن ها با زبانها و شکل های مختلف / برای ما نقل شده اند /اما این قصه ها همیشه ثابت مانده اند … /هر داستانی/ شروع/ وسط و پایانی دارد/ همه ما این قصه های مشابه را می شناسیم و به آن ها عشق می ورزیم/ همه ما این قصه ها را با روایت ها و زبان های مختلف شنیده ایم/ با وجود این قصه همیشه همان است/ یک قهرمان … یک شاهزاده …. یک آدم بد / مهم نیست زبان و نامشان چیست / قصه همیشه همان است/ همیشه همان قهرمان/ همان شاهزاده … / و همان آدم بد/ که در گذر زمان ثابت مانده اند/ آن ها همراه و همدم ما هستند/ در رویاهایمان با ما نجوا می کنند/ با صداهایی که مدتهاست خاموش شده اند/ همچنان برایمان قصه می گویند/ و تا ابد در قلب هایمان زنده می مانند/ چرا که ما را در سرزمینی/ پر رمز و راز و خیال انگیز / گرد هم می آورند / تا عاقبت تمام فرهنگ های گوناگون در هم آمیزند/ و یک قصه روایت کنند .”
پوستر روز جهانی کتاب کودک سال ۲۰۱۵ که ملاحظه می کنید، خانم نسیم عبائیان آفریده است. نسیم عبائیان در سال ۱۹۸۰ در شهر اصفهان متولد شد. از کودکی به ایتالیا رفت و تحصیل خود را در آنجا به اتمام رساند. او در سال ۲۰۰۳ فوق لیسانس خود را در رشته ارتباط تصویری از دانشگاه امریکایی شارجه گرفت و برای تحصیل در رشته دکترا به امریکا رفت و در رشته تصویرگری از دانشگاه هنر و معماری ساوانا فارغ التحصیل شد. اکنون استاد دانشکده هنر و معماری دانشگاه زاید دبی است و به عنوان تصویرگر آزاد در بخش ادبیات کودکان فعالیت می کند.
روز جهانی کتاب کودکان بر تمامی کتابخوانان و علاقه مندان کتاب فرخنده باشد.
