یکی از شایعترین علل مراجعه به مشاوره و درمان وجود مشکلات ارتباطی است به طوری که جمله “ما نمی توانیم با هم گفتگو کنیم” بارها و بارها ضمن جلسات شنیده می شود. ارزیابی مراجعه کنندگان نشان می دهد که اغلب مشکلات ارتباطی افراد به دلیل قرار گرفتن در یکی از دو وجه ارتباطی انفعالی یا پرخاشگری است و اغلب افراد در بین این دو وجه دایم تغییر وضعیت می دهند یعنی گاهی حالت انفعالی و گاهی حالت پرخاشگرانه دارند. این در حالی است که یک رابطه سالم رابطه ای نه پرخاشگرانه و نه انفعالی بلکه سبکی است که در آن طرفین رابطه به صورت قاطعانه ای قادر هستند که احساسات و نیازهایشان را ابراز کنند.
این نوشتار بر آن است که ضمن بررسی ویژگی های، کلامی، غیرکلامی و فکری سبک های مختلف ارتباطی به افراد کمک کند که سبک ارتباطی خود را شناخته و در صورت نیاز با کمک و آموزش صحیح روابط خود را بهبود بخشند.
سبک ارتباطی انفعالی
تعریف: افراد دارای این سبک، احساس و افکار و عقاید خود را صادقانه بیان نمی کنند و اجازه می دهند که دیگران حق آنها را ضایع کنند. چون اغلب با حالت عذرخواهی و خودکم بینی احساسات و نیازهایشان را بیان می کنند، دیگران به خود حق می دهند که به راحتی به آنها بی احترامی کنند. گاهی این افراد به گونه ای توانایی های دیگران را نادیده می گیرند و مسئولیت بیش از اندازه می پذیرند، که دچار احساس قربانی بودن می شوند.
ویژگی های کلامی: کاربرد جملات طولانی درهم و برهم موقع بیان احساسات و نیازهای خود، خیلی غیرمستقیم حرف زدن، تعلل و بریده بریده حرف زدن، صاف کردن سینه موقع حرف زدن به کرات، عذرخواهی مکرر با صدای لرزان، کاربرد جملات «اگر خیلی ناراحتت نمی کند و یا خیلی اگر دردسر درست نمی کند» قبل از بیان حرفها، کاربرد کلماتی مانند شاید، اوم … اِ، که نشان از تردید است، صدای یکنواخت و کند، صدا از ته چاه و یا ناله، بیش از اندازه نرم و یا گرم حرف زدن، اغلب اظهاراتی همراه با جملات قضاوتی مانند «من اغلب چیزی نمی گم» عذرخواهی های افراطی، «من خیلی خیلی معذرت می خوام که تو را ناراحت میکنم»، این فقط نظر من است شاید اشتباه می کنم، دست کم گرفتن خود “خیلی مهم نیست، اصلاً مسئله ای نیست”، خود را خوار کردن، من بی خاصیت هستم، من ناامیدم، خودت که بهتر من رو می شناسی.
ویژگی های غیر کلامی: عدم نگاه مستقیم به چشم طرف مقابل، نگاه پایین، حالت خمیده، دستها را به هم فشردن و یا پیچاندن، چشمک زدن و یا خندیدن موقع ابراز خشم، پوشاندن دهان با دست، بستن دستها برای حفاظت از خود، تظاهر به لبخند موقع ناراحتی و انتقاد، چشم و ابرو بالا انداختن موقع پیش بینی کردن، لرزش فک.
طرز تفکر منفعلانه: من روی خودم حساب نمی کنم، احساسات افکار و نیازهای تو مهمتر از من است، دیگران در مورد من بد فکر می کنند یا من را دوست ندارند، اگر «نه» بگویم ممکن است دیگران را ناراحت کنم و من مسئول ناراحتی آنها هستم. من همیشه بازنده هستم. من خوب نیستم تو خوب هستی.
نتایج مورد انتظار: در مقابل نادیده گرفتن خود پاداش می گیرم، اگر اشتباهی صورت بگیرد کمتر سرزنش می شوم، زیرا هیچ وقت آغازگر نیستم، دیگران اغلب از من مراقبت خواهند کرد، عقب انداختن یا پوشاندن تعارضها باعث کاهش اضطراب یا حل آنها می شود.
هزینه ها: بروز خشم افسار گسیخته به دلیل تحمل بیش از اندازه دیگران، بالا رفتن انتظار بیش از اندازه دیگران، گیر افتادن در رابطه های ناسالم و عدم توان برای تغییر آن، فشار ناشی از تظاهر به خوب و دوست داشتنی بودن، از دست دادن عزت نفس، فشار روانی و استرس دائمی و در نهایت افسردگی.
سبک ارتباطی پرخاشگرانه
تعریف: فرد پرخاشگر بدون در نظر گرفتن حق و احساسات دیگران روی حرف خود می ایستد تا حق خود را بگیرد، افکار و احساسات و عقاید خود را به روش نامناسب و با نادیده گرفتن دیگران بیان می کند، احساس ضایع شدن به دیگران می دهد، دیگران را تحقیر می کند، دیگران را تهدید و به دیگران به صورت کلامی، احساسی و یا رفتاری حمله می کند.
ویژگی های کلامی: صحبت کردن با صدای گوش خراش و طعنه آمیز، حرف زدن فصیح کوتاه و بدون توقف، قطع کردن حرف دیگران، پریدن وسط حرفها، تند حرف زدن، گفتگو با کلمات سرزنش آمیز، صدای محکم، تن صدا سخت و سرد و نیش دار، کاربرد فریاد گوش خراش بخصوص انتهای حرفها، به کاربردن کلمات تهدیدآمیز، حرفهایی مانند “بهتر است مواظب رفتارت باشی وگرنه …”، کلام تحقیر آمیز مانند “احمق نباش”، نظرات همراه با مفاهیم و کلمات قطعی مانند “باید، حتماً، نباید”، قضاوت مثل خوب و بد کردن چیزها، فحش های جنسی و یا نژاد پرستانه دادن و یا گرایشهای جنسیتی و یا نژادپرستانه داشتن، مباهات کردن، لاف زدن و به رخ کشیدن، “من هرگز مثل تو اشتباه نمی کنم”، “تو کی هستی که بخواهی چنین حرفی را به آدمی مثل من بگی”، نظرات خود را حقیقت فرض کردن، “هیچ کس نمی خواهد این رفتار را داشته باشد”، “این روش بی خاصیت است”، یا سؤالات تهدید آمیز، “تو این کار را کردی؟” “هنوز تمامش نکردی؟”
رفتارهای غیرکلامی: مزاحمت ایجاد کردن برای دیگران، زل زدن، مشت کردن دست، دیگران را با انگشت اشاره خطاب کردن، قدم زدنهای بی صبرانه، خم شدن بیش از اندازه به جلو، یا عقب به صورت نامناسب، دستها را در هم قفل کردن، لبخند همراه با تمسخر، پوزخند، اخم و ترشرویی موقع عصبانیت، فشار دادن فک.
طرز فکر پرخاشگرانه: روی تو حساب نمی کنم، قبل از اینکه تو کاری بکنی من باید پیش دستی کنم، من نفر اولم، دنیا میدان نبرد است و من باید به قیمت باخت تو برنده باشم. من خوبم تو خوب نیستی.
نتیجه مورد انتظار: وادار کردن دیگران برای رسیدن به خواسته های خود، حرف خود را پیش بردن، کم ارزش کردن دیگران، احساس تحت کنترل بودن همه چیز، تصور خلاصی از تنش و احساس قدرت.
هزینه: ایجاد خصومت و دشمنی و ناراحتی در اطرافیان، ایجاد حس بدبینی و ترس به دلیل تلاش دائمی برای کنترل اوضاع، عدم آرامش در کنار این افراد، روابط تخریب شده، منفی و بی ثبات، احساس تحقیر درونی، احساس گناه و شرم، کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس و افزایش استرس.
سبک ارتباطی قاطعانه
تعریف: در این سبک ارتباطی احساسات افکار و عقاید به صورت باز و صادقانه بدون تحقیر و آزار دیگران و با رعایت حقوق دیگران ابراز می شود، رفتار ابرازگرانه جایگزینی است برای جلوگیری کردن از رفتارهای پرخاشگرانه که حق دیگران را ضایع می کند و رفتار انفعالی که حق خود را نادیده می گیرد.
نشانه های کلامی: صدای محکم و آرام، فصیح با توقف معقول، با ثبات و همراه با صلح، تن صدا گرم و در سطح متوسط، محترمانه و روشن، نه خیلی بلند و نه خیلی کوتاه، صدا متناسب با موقعیت، کاربرد واژه «من»، «من دوست دارم، من فکر می کنم، من دوست ندارم» که مختصر و مشخص است.
ویژگی های کلامی: پرسیدن سوال به جای قضاوت و تصمیم گیری “تو در این مورد چه فکر می کنی؟”، کاربرد واژه های همدلانه همراه با ابراز علاقه موقع درخواست کردن، تفاوت گذاشتن بین حقایق و نقطه نظرها “من اینگونه فکر می کنم یا نظر من این است که…”، انتقادهای سازنده بدون سرزنش، ” وقتی تو وسط حرف من می پری و یا مزاحم من می شوی من ناراحت می شوم”، در جستجوی نکته نظرات دیگران بودن، “نظر تو در این مورد چیست؟” گوش دادن به راه حل های دیگران و در این مورد از آنها سوال کردن، “چگونه می توانیم چنین مشکلی را حل کنیم”.
رفتارهای غیر کلامی: گوش دادن فعال، نگاه مستقیم بدون زل زدن یا خیره شدن، بدن باز و پذیرا، دستها باز و در حال حرکت، لبخند آرام توام با خوشحالی، ثبات در حالت و ژست، فک آرام.
طرز تفکرقاطعانه: از تو بهره برداری نمی کنم و به تو هم اجازه نمی دهم از من سوء استفاده کنی، همانقدر که حق من محترم است حق دیگران هم محترم است، من خوبم تو هم خوبی. تفکر برد/ برد.
نتیجه مورد انتظار: استقامت روی حق خود که منجر به افزایش عزت نفس می شود، شانس گرفتن حق خود که باعث پیشبرد زندگی می شود، جلوگیری از خشم های انفجاری به دلیل ابراز به موقع نیازها و احساسات. احساس علاقه و عشق بیشتر به دیگران به دلیل عدم حس مورد سوءاستفاده قرار گرفتن. روابط باثبات تر به دلیل رفتار قابل پیش بینی.
هزینه: عدم استقبال دوستان و نزدیکان عادت کرده به رفتار انفعالی و کسانی که از انفعال شما سود می برده اند. عدم تضمین قطعی برای احقاق حق حتی در رفتارهای قاطعانه. دشواری قاطع بودن در همه زمانها و مکانها. امکان عود رفتارهای پرخاشگرانه یا انفعالی که قبلا جزو عادات رفتاری بوده است.
جمع بندی
دو رفتار پرخاشگرانه و انفعالی منجر به فشار روانی، ضایع شدن حق دیگران و یا حق خود خواهد شد که نتیجه نهایی هر دو استرس، فشار روانی، روابط بی ثبات و کاهش عزت نفس است. در بسیاری از موارد افراد انفعالی در دو سرخط انفعال و پرخاشگری قرار داشته و رفتارهای دوگانه از خود بروز می دهند. این افراد بعد از مدتی سکوت و انفعال دچار خشم های انفجاری می شوند که در این صورت مشکلات فرد و اطرافیان آنها دو چندان می شود. با وجود همه مشکلاتی که سبک های ارتباطی ناسالم دارند امکان تغییر در آنها وجود دارد. همچنین نکته مثبت در اینجا است که رفتارهای قاطعانه کاملا آموختنی بوده و با آموزش و تمرین قابل حصول است. کافی است که فرد تصمیم گرفته و با دریافت کمک های حرفه ای از یک متخصص کارآزموده زندگی خانوادگی، اجتماعی و شغلی خود را نجات دهد.
* دکتر نسترن ادیب راد مشاور خانواده و جوانان در ایران و کانادا، مولف و مترجم پنج جلد کتاب در این زمینه است.
