سازشناسی
بربط یا عود در در دسته سازهای زهی ـ زخمه ای مقید قرار می گیرد و بر خلاف دیگر سازهای زهی ـ زخمه ای موسیقی ایرانی، این ساز دارای پرده بندی نیست. به خاطر این که ساختمان این ساز از چوب تشکیل شده است، اعراب این ساز را عود نامیدند (العود در زبان عربی به معنای چوب است). این ساز در اروپا لوت نامیده می شود. کلمه بربط از دو قسمت “بر” و “بط” تشکیل شده است. “بر” به معنای مانند و “بط” به معنای مرغابی می باشد. در قدیم دو نوع بربط وجود داشت: یکی کاسه بزرگ داشت و دسته کوتاه، دیگری کاسه کوچک و دسته بزرگ. امروزه به اشتباه ساز دسته ی کوتاه را عود و دسته بلند را بربط می نامند.
تاریخچه ساز بربط
:
در دوره ساسانی سازی با کاسه بزرگ و دسته کوتاه به شکل بربط یا عود امروزی وجود داشته است که باربد، خنیاگر مشهور زمان ساسانی، از نوازندگان مشهور این ساز در آن دوره بوده است. در دوره عباسیان این ساز به اوج شکوفایی خود رسید و به نوازندگانی نظیر اسحاق موصلی، ابراهیم موصلی، منصور زلزل و زریاب می توان اشاره کرد. این ساز در این دوره به اروپا و کشور اسپانیا راه پیدا می کند.
ساختمان ساز بربط
کاسه طنینی و صفحه رو:
کاسه طنینی این ساز شبیه گلابی بوده و از ترک های چوبی متعدد بهم پیوسته تشکیل شده است. صفحه رو از جنس چوب است و به منظور صدادهی مطلوب تر از چوب کاج استفاده می شود.
پل:
در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پل هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند.
خرک و سیم گیر:
خرک این ساز از جنس چوب بوده و طول تقریبی آن در حدود ۱۰ سانتی متر می باشد. معمولا خرک را مستقیما به صفحه رو نمی چسبانند و بین خرک و صفحه رو را تکه ای چوب یا صدف قرار می دهند.
دسته:
بربط دسته ای تقریبا به اندازه ی یک سوم طول کاسه دارد. در قدیم روی دسته بربط دستان بندی می شد، ولی امروزه دسته فاقد دستان بندی است.
سرپنجه:
سرپنجه یا جعبه گوشی ها محفظه ای توخالی است که در ابتدای طول دسته قرار می گیرد. گوشی ها در دو دسته پنج تایی در این جعبه قرار می گیرند.
گوشی ها:
بربط دارای گوشی به تعداد وترهای ساز می باشد. جنس گوشی ها معمولا از چوب بوده و به شکل میخ سرپهن است. قسمت پهن آنها بیرون سرپنجه و در دست نوازنده برای کوک کردن وترها قرار می گیرد و انتهای باریک آنها درون سرپنجه جای دارد و یک سر وتر به آنها بسته می شود.
شیطانک:
قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع آن در حدود یک میلی متر است و بین دسته و سرپنجه قرار می گیرد. بر روی این قسمت شیارهای کم عمقی وجود دارد که وترها از درون این شیارها عبور می کند.
تعداد و جنس وترها:
بربط معمولا دارای ۱۰ وتر می باشد که این وترها دو به دو با هم همصدا کوک می شوند. در بعضی بربط ها بم ترین وتر را تکی می بندند و بیشتر برای صدای واخوان در نظر گرفته می شود. جنس وترها از زه یا ابریشم تابیده با روکش فلزی یا نایلونی است. ضخامت این وترها با یکدیگر متفاوت است. معمولا وترهای هشتم تا دهم روکش فلزی دارند.
وسعت:
وسعت این ساز در حدود دو اکتاو و صدای حقیقی این ساز یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است. همچنین این ساز با کلید سل خط دوم نت خوانی می شود.
مضراب:
جنس مضراب بربط از شاه پر پرندگان بزرگ و یا پلاستیک نرم است.
ویژگی های دیگر بربط:
بربط سازی است که برای ایجاد صدای بم در گروه نوازی استفاده می شود و قدرت تک نوازی نیز دارد. تمام علائمی که در تئوری موسیقی برای ایجاد حالت ها و حرکات وجود دارند (تکیه، حروف زینت، گلیساندوهای طولی، دوبل نت و…) بر روی این ساز قابل اجرا است.
منابع:
ـ سرگذشت موسیقی ایران _ روح الله خالقی
ـ سازشناسی موسیقی ایران_ پرویز منصوری
ـ سازشناسی موسیقی ایرانی _ ارفع اطرایی ، محمد رضا درویشی
*ماهان نه رودی، فوق لیسانس موسیقی از دانشگاه هنر، نوازنده و مدرس سنتور است.
