(جدال حافظه با فراموشی) نوشته منوچهر بختیاری

به همت انتشارات فروغ آلمان جلد اول کتاب کارنامه و تاثیر دگراندیشان ازلی در ایران به قلم منوچهر بختیاری پژوهشگر تاریخ مشروطیت، به زیور طبع آراسته گردیده است. در سال ۲۰۱۵ نیز کتاب نهضت مشروطه و نقش تقی زاده ـ سوسیال دمکراسی و جدایی دین از دولت در دو جلد از همین نویسنده منتشر گردید.

موضوع بابیان ازلی و نقش موثر آنان در انقلاب مشروطیت یکی از موارد کتمان و پنهان شده در تاریخ معاصر میهن ما است و این برای اولین بار است که موضوع ازلیان و نقش و تاثیر انکارناپذیر آنان در چنین ابعاد گسترده ای مورد پژوهش و بررسی دگربین قرارگرفته است.

“ازلیان” نام گروهی از پیروان سیدعلی محمدباب است که پس از وی یحیی صبح ازل را جانشین وی دانستند. این دسته از پیروان سیدعلی محمد شیرازی مشهور به باب که معتقد به کتاب بیان بوده و “بیانی” نامیده می شدند، به دنبال طرح دعوی من یظهره الله بودن توسط میرزا حسینعلی نوری در سال ۱۸۶۶، نظریه های ایشان را در خصوص این که موعود کتاب بیان است را نپذیرفته و به دین بهایی نگرویدند و همچنان به کتاب بیان و جانشین سیدعلی محمد باب یعنی میرزا یحیی نوری صبح ازل پایدار و معتقد مانده و بابیان ازلی نام گرفتند. تحرک ازلیان در سیاست ورزی نوین و برپایی بنیان های ایران نو در دو حوزه جغرافیایی عثمانی و ایران، همچنین طرح و تدارک پیش زمینه های فکری و فروزش ذهنی مشروطه طلبی و تکاپوی عملی در سوی تحقق آن پیش برده شد. سران ازلی حوزه استانبول میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی- دامادان صبح ازل- تمرکز نظری و عملی خود را در ترویج و تبلیغ ضرورت برقراری حکومت قانون و مساوات حقوقی همه اهالی ایران گذارده بودند. بر بستر این پیش درآمدها فعالین ازلی درون کشور به فعالیت گسترده ای در نکوهش بیداد و بی عدالتی ناشی از حکومت خودمدار فردی و لزوم برقراری نظام مشروطه روی آوردند. از میان بسیاران بابیان ازلی این جنبش موثر شخصیت های بلند آوازه ای چون میرزا نصرالله خان بهشتی موسوم به ملک المتکلمین، میرزا یحیی دولت آبادی، میرزا علیمحمد دولت آبادی، سید جمال الدین واعظ اصفهانی، ذکاءالملک فروغی، میرزا جهانگیرخان شیرازی مشهور به صور اسرافیل، میرزا حسن رشدیه، ناظم الاسلام کرمانی، حاج مهدی شریف کاشانی، شیخ اسداله شریف کاشانی، قاضی ارداقی ….. را می توان نام برد. نویسنده کتاب در مقدمه آن می نویسد: “موضوع این کتاب در حوزه حساس و خطرآفرین سرزمین ما است. حوزه ای که آزار و پیگرد و درد بسیار آفریده است. تحمیل تک صدایی و مذهب غالب و عدم گفتگوی آزاد و مختار و فارغ از هراس تفتیش درباره دگراندیشان بابی و تاثیر و سرنوشت آنها در ایران هاله ای رازآلود و توطئه نگر و مملو از بدفهمی گسترانده است. اجبار به نهان اندیشی و پنهان کاری و پرهیز عمومی از پرداختن به علل نارواداری و عدم تحمل دگراندیشان در جامعه ما یکی از موانع اصلی بازدارنده از آزاداندیشی و شکفتن مطلوب تر تفکر خلاق و پویا در این سرزمین بوده است. “

وی در همین مقدمه می افزاید:”سهم بابیان در شکستن برخی از موانع بازدارنده تغییر و تحول بویژه منهیات و منکرات شرعی و آفریدن بستر بازتر برای نوآوری و تغییر و گذر از دین ورزی قدسی و فقه سنتی به جهان نگری دینی گیتی مدار و حقوق جدید و ورود ایران به سیاست ورزی نوین در آثار غالب تاریخی ناگفته و یا در هاله ای راز آلود مانده است……”

نویسنده کتاب، زنده یاد فریدون آدمیت مورخ دوران مشروطیت را که در یک خانواده دیوانی ـ سیاسی عصر مشروطه رشد کرده و ازلیان در مراوده با پدرش بوده، آرشیو خصوصی پر و پیمانی هم از آن مراودات داشته است از این نظر که بسیاری از آنچه می دانسته را پنهان کرده و از آشکارگویی اسناد و مدارکی که در دسترس داشته پرهیز کرده، نقد کرده است.

کتاب از هفت فصل تشکیل شده و نویسنده در این پژوهش از انبوهی از منابع و مآخذ استفاده کرده و راه را برای پژوهش های بعدی هموار کرده است. در پایان هر بخش از کتاب منابع مورد استفاده جهت سهولت مراجعه ارائه شده است.

در بخش اول کتاب پیشینه تاریخی آیین باب مورد بحث و بر رسی قرار گرفته و خواننده با گزاره ها و مفاهیمی چون امامت و مهدویت، مکتب شیخی و برآمدن آئین بیان آشنا می شود. در این فصل خواننده به طور مختصر با زندگی و پیکار طاهره قره العین این شخصیت برجسته جنبش بابی و سخنان او در دشت بدشت و همچنین از اقدامات شورشگرانه بابیان در این دوران مطلع می شود.

فصل دوم کتاب، حکایت بابیان در تبعید، حضور بابیان در استانبول و روزنامه اختر و نقش روشنگرانه برخی نویسندگان ازلی آن در نیمه دوم سده نوزدهم و آستانه مشروطه را بر می گوید. در این فصل از میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی و داستان غم انگیز استرداد و قتل آنان یاد شده و از اندیشه اتحاد اسلام و خواست به رواداری در سرزمین های اسلامی سخن می رود.

فصل سوم کتاب به تعامل ازلیان با پروفسور ادوارد براون مستشرق و ایرانشناس انگلیسی اختصاص دارد.

فصل چهارم کتاب به ازلیان درون کشور و مراکز تحرک آنانُ و نقش و تاثیر خانواده دولت آبادی در اصفهان و خاندان های ازلی کاشان و کرمان و تهران می پردازد.

فصل پنجم کتاب از دشمنی ناصرالدین شاه با بابیان و نقش و هدایت گر ازلیان استانبول در ترور ناصرالدین شاه و از ارتباط میرزارضا کرمانی با بابیان ازلی سخن رفته است.

فصل ششم کتاب به نقش ازلیان در آموزش و پرورش نوین و گذر از مکتب خانه به معلم خانه، و نهضت مدرسه سازی ازلیان اشاره دارد.

فصل پایانی کتاب که اصلی ترین بخش را تشکیل داده به مثابه مهمترین و دربرگیرنده پیامد و نتیجه خواست و تحرک این دگراندیشان که با عنوان ازلیان در تکاپوی سیاست ورزی نوین نامگذاری شده، به طور عمده به فعالیت ازلیان در دوران انقلاب مشروطیت اختصاص دارد. در دنباله در چیستی و چگونگی گذر از فقه سنتی به حقوق نوین و اندیشه ملک البیان(سلطان عدالت گستر بابی) ، و جمهوری طلبی ازلیان سخن به میان آمده و از ترجیح نظام جمهوری خواهانه به نظام خودمدار موروثی میرزا یحیی صبح ازل ما و، همچنین «واقعه کرمان» به عنوان پیش درآمد مشروطیت و حضور و تاثیرگذاری ازلیان بر این رویداد مهم تاریخ معاصر ما را با خبر می سازد. مقدماتی بر مشروطیت گفتار مهم دیگری از فصل هفتم کتاب است. بختیاری در این بخش به یک موضوع مهم و مرکزی اشاره داشته و می نویسد: “نکته مهم در سنجش اسناد و شواهد تاریخ معاصر این است که بیشتر آثار معدودی منور الفکر عصر ناصری یا خطاب به اهل دیوان و حکومت بود و رو به سوی عامه مردم نداشت و به دلیل خفقان و سانسور اهل قدرت از مرحله خطی به نشر عمومی راه نیافت. حضور چند هزار نفره فعال و موثر دگراندیشان که با بدنه جامعه در ارتباط و در اقصا نقاط کشور موثر و پراکنده بودند در آفرینش و گسترش این حوزه همگانی ناگفته مانده است. ازلیان با پنهان کردن باورهای دینی خود و فراهم آوردن شبکه گسترده ای از فعالیت سری و نیمه مخفی و حتی علنی در داخل و خارج ایران توانستند در همگانی شدن اندیشه و ضرورت تحول و تغییر موثر گردند. این شبکه گسترده هم وسایل ارتباط جمعی نوین چون کتابت، روزنامه، شب نامه، تلگراف و پست را به خدمت گرفت و هم با اسلام نمایی زمینه بهره گیری کار آمد از منابع و وسایل ارتباط سنتی چون مسجد و منبر و وعظ و گردهمایی اعیاد و عزاداری و حتی قهوه خانه و دیگر مناسک اجتماعی را فراهم کرد.” در همین فصل از تشکیل «انجمن مخفی»، که از تبادل نظر و ره جویی بیت سید محمدطباطبایی و برخی ازلیان که جلسات محرمانه داشتند پرده برمی دارد. از تشکیل دو محفل مهم و تاثیرگذار انجمن ملی و کمیته انقلاب و ارتباط جامع آدمیت و ازلیان، روحانیون شیعه و ازلیان در مشروطه سخن به میان آمده و ارتباط سیدعبدالله بهبهانی و ازلیان بویژه علی محمد دولت آبادی ، شیخ محمدمهدی شریف کاشانی، میرزامحسن صدرالعلما داماد سید عبدالله، دیگر ازلیان اطراف بهبهانی را به یاری اسناد در دسترس می کاود. خصومت شیخ فضل الله نوری نسبت به ازلیان، فعالیت و تاثیر ازلیان و در میان طلاب و شاگردان علمای عتبات، قسمت های خواندنی دیگری از فصل هفتم است که خواننده علاقمند به روشنگری تاریخ را به تردید در بدفهمی های تاریخ نگاری معاصر دعوت می کند. به فهم مولف تکاپوى مؤثر اقلیت کم شمارى که معرفتى متفاوت با آنچه «دانش» علماى سنتى داشتند، در این تحرک ها و سمت و سوى سریع، بی وقفه و سنجیده در بهره گیرى از همه ابزارها و فرصتها حیرت زاست. تأسیس حکومت قانون و نظام انتخابى از سوى ازلیان از سه دهه پیش از مشروطه از طریق روزنامه اختر و دیگر نشریات و رساله هایى که به آنها اشاره گردیده، به عنوان بدیل حکومت استبدادى و خودکامه قاجار اعلام و پیگیرى شده بود. ازلیان و همراهانشان به گونه اى منسجم و سازمان یافته و مؤثر دستیابى عملى به فرمان مشروطه، تأسیس مجلس شوراى ملى و عقب راندن اولیاى سنتى سیاسى و دینى را تا حد توان و دانایى و ظرف زمان پیش بردند. آنان توانستند علاوه بر بعد نظرى و طرح اندیشه مشروطه با تأسیس مدارس جدید، تربیت و بسیج آگاهانه یک نسل از مشروطه خواهان و تجددطلبان، با رواج و استمرار روزنامه به عنوان عامل تحرک و بسیج اهل سواد و دانش و تأثیر بر افکار عمومى جامعه را تا اندازه ای به سمت و سوی مورد نظر خود راهنمایی کنند. گسترش عرصه هاى عمومى به منظور کشاندن دسته هاى مختلف مردم به صحنه هاى تحرک سیاسى و فرهنگى، ایجاد کانون هاى بحرانى و اعتراضى و بهره ورى آگاهانه و همه جانبه از آنها در رویدادهایى چون «غائله کرمان»، از دیگر نمونه های کارهای استثنایی ازلیان است. کشاندن روحانیون و طلاب شیعه به تقابل با حکومت، پیگیری اسارت و فروش دختران قوچان به منظور تحریک غیرت و هشیاری ملى و عمومى زن و مرد، تقسیم کارآگاهانه با هدف نفوذ و تأثیر در میان منابع اقتدار و تحرک عمومى چون روحانیون تهران و عتبات و مدارس تربیت طلاب شیعه از کارهای تاثیرگذار این دگراندیشان زمانه خود است. ایجاد اولین تشکل هاى مخفى و نیمه سرى و ترویج ایده هاى قانونخواهى و ضرورت تغییر و تحول، بهره گیرى از ابزارهاى ارتباط سنتى چون منبر و وعظ، همچنین وسایل مدرن ارتباطى چون روزنامه، شبنامه، تلگراف و پست، نمایشنامه و حتى شایعه سازى و شبنامه نویسى را می توان از کارهایی دانست که ازلیان برای پیشبرد مقاصد خود از آن سود بردند. در وصف بختیاری ازلیان در بسیارى حوزه ها و فضاهایى که در این کتاب برشمرده توانستند در کیفیت و جهت دهی و سمت و سوى فضاى اعتراضى عمومى و نیز اهداف و خواست هاى عدالت خواهانه و مشروطه طلبى و تأسیس مجلس شوراى ملى و دولت با اساس به گونه ای مؤثر تأثیرگذار شوند. طرح اولیه برخى خواست هاى سنتى چون عدالتخانه و مرکز تظلم، گذر به خواست تأسیس مجلس شوراى ملى و سپس قانون اساسى و مشروطه همه در یک فاصله زمانى کوتاه با درایت و هدایت و تأثیر آشکار و نهان اقلیت کم شمار اما آشنا به موازین حکومت قانون صورت پذیرفت. هم حکومتگران و هم علماى روحانى شیعه در این گذر شتاب آلود و مؤثر بی آنکه به همه ابعاد و پیامدهاى کار آشنا باشند و حتى آن را جدى بگیرند، دچار سردرگمى یا حیرت شدند و واکنش آنها به این تحولات سکوت و بعضاً جانبدارى یا دنباله روی از آن بود. گنجاندن مدبرانه خواست عدالتخانه به خواسته هاى سنتى علما توسط یحیى دولت آبادى و همفکرانش در واقع ادامه خواست اعلام شده پیشین تجددخواهان قانون طلب ایران بود. فصل هفتم کتاب با یک جمع بندی همه جانبه و همراه با استنتاجات نویسنده در این عرصه به پایان می رسد. ضمیمه های کتاب مشتمل بر شرح حال بحیی صبح ازل، شیخ احمد روحى نظریه پرداز ازلى، امین الدوله حامى ازلیان، میرزا حسن خان خبیرالملک، حاجى رضاقلى خراسانى، میرزا نجفعلی خان دانش خویى، و مصاحبه میرزا آقاخان کرمانى با میرزا حسینعلى نورى – بهاءالله (متن دستنوشته و تایپی) که بر غنای کتاب افزوده است. مولف، کتاب را به دگربینان و دگراندیشان جهان به ویژه زادگاه و دیار خود تقدیم کرده که از نگاه نویسنده برغم همه فشار و نامرادی ها به سهم خود برنوع، تفاوت، زیبایی ها و تحمل زیست زمینی افزوده اند. تلاش نویسنده کتاب در روشن سازی این بخش از تاریخ معاصر ستودنی است. راقم این سطور برای آقای بختیاری در پرتو افکنی به این بخش از تاریخ آرزوی توفیق هر چه بیشتر دارد و خواندن این کتاب را به همه علاقمندان تاریخ معاصر ایران توصیه می نماید.

یکشنبه ۱۴ آذر ۱۳۹۵ – ۰۴ دسامبر ۲۰۱۶