روز چهارشنبه ۲۱ ژوئن ۲۰۱۷ ملک سلمان پادشاه عربستان سعودی در اقدامی ناگهانی و غیرمنتظره برادرزاده ۵۷ ساله خود محمد بن نایف را از ولیعهدی برکنار و فرزند ۳۱ ساله خود محمدبن سلمان را به جای وی نشاند. دلایل این تغییر هنوز به درستی روشن نیست، اما از آنجا که محمد بن نایف علاوه بر مقام ولیعهدی همزمان پست های مهم معاونت نخست وزیر و وزارت کشور را نیز از دست داده، این گمانه زنی را تقویت می کند که پشت پرده اختلاف ها و کدورت هایی وجود داشته است.
شبکه تلویزیونی العالم که به جمهوری اسلامی ایران وابسته است ساعاتی پس از برکناری بن نایف مدعی شد که او در بازداشت خانگی به سر می برد،. اما رسانه های عربستان سعودی عکس های او را هنگام بیعت با پسر عمویش محمد بن سلمان منتشر کردند و به این طریق کوشیدند نشان بدهند که انتقال قدرت میان دو پسرعمو در کمال مسالمت صورت گرفته است.
دلایل پشت پرده هرچه باشد، اقدام ملک سلمان هم به لحاظ داخلی و هم به لحاظ منطقه ای باید با دقت بررسی شود.
جوان گرایی در کاخ سعودی؟
ملک سلمان با تعیین فرزند ۳۱ ساله خود به عنوان ولیعهد تصمیمی گرفته است که پس از مرگ یا برکناری او به سلطه همیشگی پیرمردان بر عربستان سعودی پایان می دهد. محمد بن سلمان در صورت نشستن بر تخت سلطنت جوان ترین پادشاه تاریخ عربستان خواهد بود.
عربستان دارای حدود ۳۱ میلیون تن جمعیت است. بیش از ۲۰ میلیون تن از این جمعیت را بومیان تشکیل می دهند و متجاوز از ۵۰ درصد بومیان جوان هستند. محمد می تواند آن ها را به جوان گرائی حکومت امیدوار کند. تضاد میان شاهزادگان و شاهزاده خانم های بی شمار کاخ سعودی با نسل فرسوده و رو به زوال در سال های اخیر شدت یافته است. نسل جوان خواهان گشایش کشور، توجه بیشتر به حقوق زنان و مدرنیزه کردن قوانین اجتماعی است، در حالی که همنسلان ملک سلمان که هنوز بیشتر اهرم های قدرت را در دست دارند، همچنان بر سنت های پوسیده وهابیت پای می فشارند و حتی با رانندگی زنان نیز مخالفت می ورزند.
محمد و مانیفست اصلاحات او
محمد بن سلمان در سال ۲۰۱۶ سندی را منتشر کرد که به “مانیفست اصلاحات” شهرت یافته است. او در این سند خود را طرفدار اصلاحات اقتصادی و بهبود جایگاه زنان در جامعه معرفی کرده است. شاهزاده البته در سند مفصل خود حتی یک کلمه درباره دموکراسی و حقوق بشر سخن نگفته است. او به این طریق کوشیده است نشان بدهد که مایل به قطع شتابنده بندهای سنت نیست، بلکه می خواهد به گونه ای جامعه را به سمت اصلاحات ببرد که خشم همنسلان پدرش را بر نیانگیزد.
در دهه های گذشته همیشه پادشاه عربستان خود به تنهائی درباره تعیین ولیعهد تصمیم می گرفت، اما در سال های گذشته در کاخ سعودی یک “شورای بیعت” ایجاد شده است که در این مورد رای گیری می کند و تصمیم می گیرد. ۳۶ تن از پرنفوذترین شاهزادگان و ریش سفیدان خاندان های وابسته به کاخ سعودی در این شورا عضویت دارند. پادشاه ولیعهد پیشنهادی خود را به این شورا معرفی می کند و اعضای شورا درباره او رای می گیرند. این بار از ۳۶ عضو شورا ۳۲ تن به ولیعهدی محمد بن سلمان رای مثبت دادند.
پشتیبانی تقریبا یکپارچه اعضای شورای بیعت از محمد بن سلمان باید در داخل و خارج عربستان سعودی نشانه ای از وحدت و یکپارچگی در کاخ سعودی ارزیابی شود. این یکپارچگی در جریان لشگرکشی به یمن و ناکامی در تحکیم پایه های حکومت عبدربه منصور رئیس جمهور این کشور در برابر حوثی های تحت نفوذ ایران، تا حدودی متزلزل شده و باید ترمیم شود.
معمار جنگ یمن و عامل بحران قطر
رسانه های معتبر اروپائی پس از معرفی محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد، معاون نخست وزیر، وزیرکشور و مسئول نهائی نهادهای امنیتی عربستان سعودی، از او به عنوان “معمار جنگ یمن”، “یکی از عاملان مهم بحران قطر” و “مخالف سرسخت نرمش در برابر ایران” یاد کردند.
گزارشگر نشریه دی سایت آلمان در قاهره حتی مدعی شد که محمد بن سلمان در سفر ماه مارس امسال خود به واشنگتن موافقت آمریکا را با ولیعهدی خود جلب کرده است. برپایه این گزارش او در همین سفر موافقت دونالد ترامپ را برای سفر به ریاض جلب و مقدمات معامله تسلیحاتی ۳۵۰ میلیارد دلاری را نیز فراهم کرده است.
ترامپ دوماه بعد از سفر محمد بن سلمان به ریاض رفت، قرارداد تسلیحاتی بزرگ را امضا کرد، رهبران جهان عرب را به اتحاد برای انزوای ایران فراخواند و با متهم کردن قطر به پشتیبانی از تروریسم، به بحران مناسبات ریاض و دوحه شدت بخشید.
ملک سلمان پادشاه عربستان اکنون در هشتاد و یک سالگی از سلامت کامل برخوردار نیست و حتی اگر عمری درازتر از حد انتظار داشته باشد، بعید نیست که پس از تعیین جانشین، به نفع او کناره گیری کند و سکان کشتی قبله مسلمانان جهان را به دست جوانترین پادشاه تاریخ عربستان سعودی بسپارد. این جا به جائی، می تواند در داخل عربستان به تحولاتی در مسیر تحقق تدریجی آرزوهای شاهزادگان جوان منتهی شود، اما احتمال دارد تنش با همسایگان و در صدر آن ها ایران را تشدید کند.
در حال حاضر ترکیه؛ عمان و ایران در بحران میان عربستان و قطر جانب قطر را گرفته اند. اگر ولیعهد جدید عربستان در سیاست منطقه ای بر سر مواضع پیشین خود باقی بماند، امکان نزدیکی قطر و سه کشور پشتیبان آن در منطقه بیشتر خواهد شد.
ایالات متحده آمریکا پس از متهم کردن قطر به پشتیبانی از تروریست ها، با فروش ۳۶ جنگنده اف ۱۵ و شرکت در یک مانور نظامی مشترک با این کشور نشان داد که در سیاست منطقه ای خود آشکارا دو دوزه بازی می کند. پس ریاض به بیراهه رفته است اگر روی پشتیبانی واشنگتن حساب باز کند.
