* این مقاله جنبه ی آموزشی دارد نه درمانی، هر دارویی باید با تشخیص و تجویز پزشک مصرف شود.
در این جا درباره کم خونی به طور کلی صحبت می کنم. کم خونی یک مشکل سلامتی است که تقریباً زیاد دیده می شود و علت آن کمبود گلبول های قرمز می باشد. گلبول های قرمز سلول هایی هستند که در خون وجود دارد و مهمترین کارشان حمل اکسیژن به نسوج و اعضای بدن است.
شخصی که دچار کم خونی است احساس خستگی و تنگی نفس دارد، زیرا قلب او باید بیشتر کار کند تا بتواند به تمام بدن اکسیژن برساند.
طبق آمار سازمان بهداشت جهانی ۲۵ درصد مردم کره زمین از کم خونی رنج می برند و نصف این افراد علت کم خونی شان کمبود آهن در مواد غذایی آنهاست. خانم هایی که پریود شدید دارند، کودکان در سنین قبل از مدرسه و بانوان باردار بیشتر در خطر کم خونی هستند.
زندگی یک گلبول قرمز: کلیه ها هورمونی ترشح می کنند به نام Érythropoïétine که به مغز استخوان دستور ساختن گلبول های قرمز جدید را می دهد و این گلبول ها به مدت ۱۲۰ روز در خون گردش می کنند و سپس در داخل طحال از بین می روند، هر روز در حدود یک درصد گلبول قرمز جدید تولید می شود
.
علل کم خونی
برای کم خون بودن عوامل زیر دخالت دارند:
ـ کم بودن آهن
ـ کمبود ویتامین ها
ـ وجود یک بیماری مزمن
ـ بیماری مغز استخوان
ـ وجود یک بیماری ژنتیک که مثلاً باعث تخریب سریع تر از معمول گلبول های قرمز بشود.
ـ وجود یک خونریزی، یعنی خروج خون از رگ های خونی.
گلبول های قرمز سلول های خونی هستند که شامل هموگلوبین هستند. هموگلوبین از یک پروتئین به نام گلوبین و یک پیگمان (رنگ دانه) به نام هم héme تشکیل شده و به خاطر این رنگ دانه، رنگ خون قرمز است و بر اثر وجود آهن اکسیژن را از ریه ها گرفته به طرف سلول های بدن می برد. اکسیژن برای تولید انرژی در سلول ها لازم است و باعث می شود که اعضای بدن بتوانند به فعالیت های خودشان ادامه بدهند. پیگمان دارای اکسیژن دارای رنگ قرمز روشن در سرخ رگ ها گردش می کند. هموگلوبین پس از دادن اکسیژن به سلول ها اکسید دو کربن آنها را که بر اثر سوخت و سوز سلولی تولید شده به طرف ریه می برد بنابراین دارای رنگ قرمز تیره است و در سیاهرگ ها جریان دارد.
مهمترین انواع کم خونی
ـ کم خونی بر اثر کمبود آهن: این نوع کم خونی بیشتر از همه دیده می شود. قاعدگی شدید و تغذیه با مواد غذایی کم آهن علت اصلی آن است. در این کم خونی اندازه گلبول های قرمز عوض شده کوچکتر از سلول طبیعی است.
ـ کم خونی تولید شده بر اثر کمبود ویتامین ها: بر اثر این نوع کم خونی گلبول های قرمز تغییر شکل داده و بسیار بزرگ می شوند و بیشتر از همه بر اثر کمبود ویتامین B12 و ویتامین B9 (اسید فولیک) که اولی بر اثر کمبود این ویتامین در مواد غذایی و دومی بر اثر بد جذب شدن آن توسط روده و یا وجود یک بیماری به نام Pernicieuseاست.
ـ کم خونی بر اثر یک بیماری مزمن: چندین بیماری مزمن و گاهی درمان آنها می توانند باعث کم شدن گلبول های قرمز در گردش خون بشوند، مثل سرطان ها، بیماری Crohn و بیماری های انفلاماتوار مثل ارتریت دو ماتوئید. کم کاری کلیوی هم می تواند عامل کم خونی باشد زیرا کلیه ها هورمون Érythropoïétine ترشح می کنند هورمونی که باعث تقویت تولید گلبول های قرمز است. در این کم خونی گلبول ها اندازه و حالت طبیعی دارند.
ـ کم خونی بر اثر خونریزی: از دست دادن مقدار مهمی از خون بر اثر یک تصادف سخت، یک عمل جراحی یا زایمان می تواند باعث کم خونی بشود. بعضی از مشکلات دستگاه گوارشی مانند زخم معده، پولیپ های روده ای و سرطان کولورکتال نیز می توانند علت کم خونی باشند آن هم بر اثر یک خونریزی سبک ولی دائمی در مدفوع که گاهی دیده نمی شود و در مدتی طولانی.
Anémie hémolytique ـ این نوع کم خونی بر اثر تخریب بسیار سریع گلبول های قرمز تولید می شود. ممکن است که بر اثر یک عکس العمل دستگاه دفاعی بدن (اتو ایمیون) یا آلرژیک، وجود توکسین در خون، عفونت ها مانند مالاریا و یا مادرزادی مثل کم خونی فالسی فورم، تالاسمی و غیره. نوع مادرزادی بیشتر در افریقایی ها دیده می شود.
Anémie sidéroblastique ـ یک سری از کم خونی هایی هستند که به ندرت دیده می شوند و در این کم خونی ها گلبول های قرمز قادر نیستند که آهن را روی هموگلوبین نصب کنند و بر اثر یک مشکل آنزیمی مادرزادی و یا دچار شدن بعدی است. گلبول های قرمز کوچک تر از حد طبیعی هستند.
Anémie aplastique ـ این بیماری نادر موقعی به وجود می آید که مغز استخوان قادر به تولید کافی سلول های اولیه خون نباشد. در این حالت بیمار دچار کمبود گلبول های قرمز و سفید و پلاکت هاست. در ۵۰ درصد موارد این بیماری بر اثر مواد سمی وارد شده در بدن تولید می شود. بعضی از داروها و پرتو درمانی ها و بیماری های خطرناک مانند سرطان مغز استخوان مثل لوسمی هم از عوامل ایجاد بیماری هستند.
تشخیص
برای تشخیص، سیمپتوم های بیماری کافی نیست و حتماً باید آزمایشات خونی انجام شوند. یک هماتوگرام (فورمول خونی کامل) توسط پزشک درخواست می شود.
سه عامل مهم در این آزمایشات مطالعه می شوند:
ـ میزان هموگلوبین در خون (گرم در لیتر) یا در ۱۰۰ میلی لیتر خون
ـ میزان هماتوکریت، حجم گلبول های قرمز در خون گرفته شده نسبت به حجم آن.
ـ شمارش گلبول های قرمز، چند میلیون گلبول قرمز در یک میکرولیتر خون وجود دارد.
البته که آزمایشات خونی دیگری هم لازم است که علت کم خونی تشخیص داده شود مثل میزان ویتامین ها در خون، اندازه قد گلبول های قرمز، میزان آهن و غیره.
سیمپتوم های کم خونی
اکثر کسانی که دچار کم خونی های سبک هستند هیچ علامتی ندارند و شدت سیمپتوم ها بستگی به شدت کم خونی، نوع کم خونی و سرعت تولید کم خونی دارد وقتی کم خونی به آهستگی پیشرفت می کند سیمپتوم ها کمتر احساس می شوند. در این جا سیمپتوم های مهم را نام می بریم:
ـ خستگی
ـ رنگ پریدگی
ـ زیاد شدن ضربان قلب و تنگی نفس مخصوصاً پس از فعالیت
ـ دست و پای سرد
ـ سردرد
ـ سرگیجه
ـ آمادگی زیاد برای دچار شدن به بیماری های عفونی (در کم خونی های آپلازی ـ هماتیت فالسی فورم و همولیتیک)
سیمپتوم های دیگری هم در بعضی از انواع شدید کم خونی دیده می شوند مانند درد در اعضا، شکم درد، درد در پشت و در سینه، اشکال در بینایی، یرقان و تورم اعضا.
باید در نظر داشت که کم خونی امکان مرگ را در حملات قلبی و یا سکته مغزی در افراد سالخورده زیاد می کند.
بخش دوم و پایانی هفته ی آینده
* عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی Kisangani است
