به مناسبت روز جهانی تئاتر
بیست و هفتم ماه مارس، فرصتی است تا بیش از پیش از یک هنر کهن در سراسر جهان سخن به میان بیاید. روز جهانی تئاتر، در کشورهایی که هنر نمایش از تنگناهای مالی و گرفتاری های سانسور درآمده، هنرمندان تئاتر آن عموما از ضرورت بی پایان تئاتر و از گسترش هر چه بیشتر آن می گویند و اکنون از دغدغه ای به نام سرگرمی های کامپیوتری یاد کنند که رودررویی با واقعیت هنر را به جهان مجازی کشانده: “لعنت به گجت‌ها و کامپیوترها!” (۱)
اما در کشورهایی که بودجه ناچیزی صرف تئاتر آن می شود، هنرمندانش از زمان نگارش و آفرینش متن تا امکان به صحنه بردن اثر، با دغدغه های دیرپای سرزمین های خود همچون فقدان آزادی و حضور پررنگ سانسور، و هم از داشتن مشکلات اقتصادی و نداشتن بودجه مالی سخن می گویند.گرچه این هنرمندان در تعریف کلی از هنر نمایش و چشم انداز پیش روی این هنر می توانند سخنانی برازنده ی ابعاد جهانی از این هنر بیان دارند، اما نخستین موانع در اجرای آثار، که مانع از درخشش سیمای واقعی این هنر در سرزمینشان می شود، وادارشان می سازد تا از موانع ابتدایی اما دست و پا گیر و گاه حذف کننده سخن بگویند: «امیدوارم بودجه تئاتر روزی از بودجه یک باشگاه فوتبال بیشتر شود.»(۲) .
از این گذشته هنرمندان دیگری در این محدوده هنری فعالند که تبعیدی و مهاجرند و سخن آنان لااقل در امور اجرایی و مهم تر از همه فرهنگی، با دو نمونه دیگر متفاوت است. مهاجرت و تبعید خاصه برای یک هنرمند، که هرچند روی کاغذ شهروند جامعه تازه محسوب شود در عمل فاقد کشور فرهنگی خود است، و همین، یعنی عدم – نسبی – تعلق جامعه به آنان و نیز عدم تعلق خود به جامعه کار و گسترش ایده ها را بر آنان سخت تر از دیگران می سازد.
در قسمت نخست گفت وگو با هنرمندان ایرانی تئاتر ساکن اروپا، محمدعلی بهبودی، مرضیه علی وردی و منوچهر نامورآزاد، و با نگاه و نگرش آنان به جشنواره های تئاتر برون مرز آشنا شدیم. در بخش دوم این گفت وگوها، سودابه فرخ نیا، نیلوفر بیضایی، بهروز قنبر حسینی و غلام آل بویه (۳) نیز از موانع و محدودیت ها، تا ارزش های فرهنگی و اجتماعی جشنواره های تئاتر ایرانی در خارج از کشورمی گویند:
از راست: سودابه فرخ نیا، نیلوفر بیضایی، غلام آل بویه، بهروز قنبر حسینی
سودابه فرخ نیا، بازیگر و کارگردان تئاتر
سودابه فرخ نیا بازیگر باسابقه و مطرح هنر نمایش در خارج کشور که در جشنواره تئاتر ایرانی هایدلبرگ نمایش “خاوران” را به صحنه برد، با بیان “شادباش روز جهانی تئاتر به عاشقان این هنر و آرزوی مانایی و پایایی تئاتر ایرانی در برون مرز” درباره تاثیر جشنواره های ایرانی تئاتر معتقد است:
اگر فستیوال های تئاتر ایرانی از تقریبن دو دههٔ گذشته در اروپا پا نگرفته بودند، بسیاری از گروه ها برای همدیگر و فارسی زبانان اروپا ناشناخته باقی می ماندند. چه بسا هنرمندان ایرانی تئاتر که فقط در شهری که زندگی می کردند، کورسویی می زدند و پیش از حضور مؤثر، برچیده می شدند و از بین می رفتند. به عبارت دیگر همین انگشت شمار جشنواره های موجود در بقا و تحرک تئاتر برون مرزی اثر بسزایی داشته اند. شرکت هر چه بیشتر گروه های متفاوت تئاتری برون مرزی، از با سابقه و جوان، و تماشاگران تشنهٔ زبان و فرهنگ و هنر ایرانی و استقبال روزافزونشان از این جشنواره ها، آینده درخشانی برای این هنر مهجور برون مرزی تدارک می بیند.
فرخ نیا در عین حال به برپاکنندگان جشنواره های تئاتر در خارج کشور هشدار می دهد که باید متوجه نفوذ و رخنه عوامل ظاهرا تئاتری هدایت شده از داخل کشور باشند:
از طرفی هر چه بیشتر ایرانیان دست اندر کار تئاتری، ذکاوتمندانه با درک قوانین و شناخت و استفاده از امکانات جوامعی که در آن زندگی می کنند، ابزار برپایی چنین جشنواره هایی را فراهم آورند به برقراری فرهنگ و هنر ایرانی برون مرزی کمک روزافزونی خواهند کرد. این خود خاری است به چشم نابینای رژیم سرکوب گر فرهنگ و زبان فارسی که با فرستادن افراد تئاتری شستشوی مغزی داده شده‌‌ٔ به خارج از ایران قصد دارند به منظور تضعیف روحیه و تخریب موقعیت هنرمندان تئاتر خارج کشور به هر ترفندی به صحنه ها و سالنهای تئاتری شناخته شده در میان اقلیت ایرانی وارد شده و فضای تئاتر برون مرزی را به گند بکشانند، اما تلاششان مذبوحانه است چون هنرمندان برون مرزی به قیمت از دست دادن بسیاری از عناصر ارزشمند زندگی خودآگاهی بسیطی از این ترفندها به دست آورده اند و در کمال اعتماد به نفس به فعالیت های هنری خود ادامه خواهند داد.
نیلوفر بیضایی، کارگردان تئاتر و نمایش نامه نویس
در دو دهه اخیر تماشاگران ایرانی تئاتر در اروپا و امریکا به تماشای ۱۴ اثر به کارگردانی نیلوفر بیضایی نشستند. به صحنه بردن این تعداد نمایش نامه نشان می دهد نیلوفر بیضایی در بیست سال گذشته یکی از فعال ترین و پرکارترین هنرمندان ایرانی تئاتر در برون مرز بوده است. او در سالیان گذشته بجز کارگردانی و نمایش نامه نویسی در عرصه نگارش مطالب اجتماعی، فرهنگی و بیان مسایل زنان در مطبوعات و دیگر رسانه های خارج کشور نیز فعالیت پررنگی داشته است. در چند سال اخیر اما از او در رسانه های نوشتاری کمتر اثری دیده می شود و به نظر او قصد دارد بیش از پیش توانش را به تئاتر و صحنه معطوف کند. می گوید:”من حالا بیش تر حرفم را در تئاتر می زنم. فکر می کنم در امور دیگر که پیش از این، در آن عرصه ها هم قلم می زدم حالا کسان دیگری حرفم را می زنند. بنابراین بهتر می بینم به تئاتر متمرکز باشم.”
نمایشنامه در حضور باد نوشته بهرام بیضایی تازه ترین کار نیلوفر بیضایی به عنوان کارگردان است. این نمایش تاکنون در چندین شهر اروپایی اجرای موفقیت آمیزی را سپری کرده و قرار است دوستداران ایرانی تئاتر در چند شهر از آلمان و دیگر کشورهای اروپایی نیز شاهد اجرای این اثر باشند.
در حضور باد در اواخر دهه چهل شمسی، یعنی قریب به نیم قرن قبل به نگارش درآمده است. استحکام زبان چند لایه و مدرن این اثر؛ زبان ادبی – ادبیات نمایشی – و ساختار هنری و روایی آن، چنان به موضوع متن تازگی و ماندگاری بخشیده که گویی بهرام بیضایی آن را به تناسب موقعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی سال های اخیر پدید آورده است.
خوانش صحنه ای نیلوفر بیضایی از این نمایشنامه پدرش بهرام بیضایی، به رغم تغییر جنسیت یکی از سه شخصیت مرد به زن، وفادار به متن و هنرمندانه است. او در توجیه تغییر شخصیت مرد به زن در اثر خود می گوید: ” نفر سوم فرد میانجی است. او هم در نوشته مرد بود اما او تنها میانجی است و از خشونت به دور است. من به خودم اجازه دادم این نقش را به یک زن بدهم تا بتوانم حس صلح و دوری از خشونت را بهتر انتقال دهم. من فکر می کنم این نقش میانجی در پوشش زن کارآیی بیشتری دارد.
نمایشنامه در حضور باد بجز اجرای عمومی در شهرهای مختلف در دو جشنواره تئاتر ایرانی کلن و هایدلبرگ نیز به نمایش در آمده است. کارگردان این نمایش در اغلب دوره های بیست و دو ساله جشنواره تئاتر کلن با آثار خود حضور داشته اما در دهمین سال جشنواره هایدلبرگ در ژانویه ۲۰۱۶ برای نخستین بار با نمایش در حضور باد حاضر شد. نظرش درباره جشنواره های تئاتر ایرانی خارج کشور چنین است: “من معتقدم کارهای جشنواره ها باید برگزیده باشند. اگر قرار است به سمت حرفه ای شدن پیش برویم باید کارها را دستچین کرد. نمی شود روابط جایگزین کارهای خوب بشود. کارها باید به فستیوال و به تئاتر کمک کنند تا جلب تماشاگر شود تا از این طریق نمایش ها و جشنواره ها به سطح کیفی بهتری برسند.
بهروز قنبرحسینی، کارگردان و نمایش نامه نویس
بهروز قنبرحسینی از جمله هنرمندان تئاتر ساکن اروپاست که در دوره های گذشته ی جشنواره تئاتر ایرانی همواره حضوری فعال داشته است. او که آثارش گاه به عنوان نمایش های برگزیده تماشاگران در دوره های گذشته ی جشنواره هایدلبرگ نیز شناخته شده در دهمین دوره این جشنواره شرکت نداشت. او اما به همراه گروه بازیگرانش در تلاش بود تا کاری از خود را برای یک فستیوال تئاتر آلمانی آماده سازد. از نگاه قنبر حسینی:
فستیوال های تئاتری خارج کشور تاثیر چندانی به بالا بردن کیفیت تئاتر خارج کشور ندارد چرا که هیچ گاه و از هیچ دریچه ای نگاه تخصصی به نمایش ها نمی شود و تنها به خسته نباشید و گاه هم به، به به گویی های دوستانه بسنده می شود، که البته این بسیار هم عالی است.
این کارگردان تئاتر، جشنواره های تئاتر ایرانی در خارج را بیشتر “محفلی می داند برای دیدن دوستان قدیمی و نقل خاطرات گفتن و شنیدن و البته این هم بسیار خوب است.” به زعم او نکته ی برجسته دیگر این است ” دوستانی که چندین سال گذشته علیه هم اعلامیه می دادند و به هم بد و بیراه می گفتند اینک در سایه ی این فستیوال ها با هم و در کنار هم تئاتر کار می کنند و همه ی گذشته را فراموش کرده اند و البته که این هم بسیار بسیار نیکوست.
و ناگفته نماند که ایرانیانی که طی چند سال گذشته به خارج کشور آمده اند تا حدودی نفس تازه ای را وارد این جریان کرده اند و در کنار بزرگان تئاتر خارج کشور تجربه ی جدیدی را کسب می کنند این نیز ره آورد بسیار مفید فستیوال های تئاتر خارج از کشور است.
در همین حال نظر قنبرحسینی در مورد بالاتر بردن سطح کیفی جشنواره ها به دیدگاه نیلوفر بیضایی نزدیک است. او هم معتقد است: آن چه که باعث جذب و جلب تماشاگر ایرانی می شود تنها و تنها کیفیت بالای نمایش ها است که امیدوارم با برگزاری هر چه بیشتر و بهتر فستیوال های تئاتر این مهم میسر شود که البته قطعا خواهد شد.
با همین وضعیت نیز من اعتقاد دارم باید از برگزارکننده های فستیوال های تئاتر خارج کشور قدردانی کرد چرا که پر یقین این امر تنها با علاقه ی مفرط این عزیزان به تئاتر انجام پذیر است.
غلام آل بویه مدیر جشنواره تئاتر هایدلبرگ و کارگردان تئاتر
غلام آل بویه توانسته است جشنواره تئاتر ایرانی هایدلبرگ را به دهمین سال آن برساند. در این دوره که به اعتقاد اغلب هنرمندان حاضر در جشنواره آثار برگزیده تری در جشنواره حضور داشتند، آل بویه خود نمایشنامه ای با عنوان خاوران را به کارگردانی سودابه فرخ نیا در صحنه داشت. او این اثر خود را در روزهای جشنواره به صورت کتاب منتشر به دوستداران تئاتر ارایه کرد. غلام آل بویه که مسئولیت برگزاری جشنواره هایدلبرگ را به عهده دارد درباره اهداف این جشنواره می گوید:
یکى از اهداف جشنواره های تئاترى خارج کشور می تواند تشویق گروه های تئاتر به ادامه کار و با خبر شدن از موقعیت همدیگر و سطح کارها و نیز گردهمایی ها و نزدیکی بیشتر اهل نمایش در برون مرز باشد. این جشنواره ها عملا از پراکندگى گروه هاى تئاتر جلوگیرى می کنند و روزهای جشنواره فرصت مناسبی برای گروه های تئاتری است تا با تبادل نظر و نقد و بررسى نمایش ها به هم دیگر بیشتر نزدیک و همبسته شوند. آل بویه معتقد است اگر تئاتر به زبان فارسى در خارج از کشور از فعالیت بازنمانده یکی از دلایل مهم آن همین جشنواره هاست و البته این بدون همکارى و یارى دوستان تئاتر امکان ناپذیر بود.
مدیر جشنواره تئاتر ایرانی هایدلبرگ در مورد سازوکار انتخاب نمایش ها به جشنواره می گوید: باید اذعان کنم که ما از ابتدای جشنواره، گروه هاى تئاترى را که از سابقه زیادى برخوردار بودند دعوت مى کردیم و به طور متوالى در جشنواره شرکت مى کردند. متاسفانه بعضى از این گروه ها که صاحب عنوان پیشکسوتی هم بودند خود را مبرا از نقد و بررسی می دانستند و از آن جا که خود هم نویسنده، هم کارگردان، هم بازیگر نمایش بودند کار ما و دیگران را در بررسی آثارشان سخت می کردند. از این رو تعدادی از نمایش ها با استقبال چندانى روبرو نمی شدند. این بود که، کانون برگزارکننده جشنواره از دوره پنجم تصمیم گرفت در انتخاب نمایش ها تجدید نظر کند و از جمله به آثاری شانس ورود به جشنواره را بدهد که تجربه های تازه محسوب می شوند و در خارج از کشور ناشناخته اند. و به همین خاطر گروه هایی که به طور مثال در سال قبل جشنواره حضور داشتند در دوره بعد پذیرفته نشدند تا راه برای گروه های تازه کار باز باشد. از طرفی، پس از آن نمایش هایی را پذیرفتیم که اجرای اول یا دوم آنها و یا در مواردی خاص اجرای سومشان باشد تا در جشنواره ما کار آنها تکراری و کهنه به نظر نیاید. چرا که ما به فروش بلیت متکی هستیم و اگر نمایش های که بارها به نمایش آمده اند در جشنواره مورد استقبال قرار نخواهند گرفت. به هر حال این نکنه نه برای من بلکه برای گردانندگان جشنواره های دیگر هم روشن است که جشنواره تئاتر خارج از کشور( در کشور های اروپایی) که با اندک اتکاء مالی ای که به اداره تئاتر و یا شهرداری های شهرهای جشنواره دارند اگر نتوانند هزینه های خود را کسب کنند بسیار زود تعطیل خواهند شد. به همین منظور از طرف کانون ما تصمیم گرفته شد که در افتتاحیه و اختتامیه از هنرمندانى دعوت کنیم که دارای محبوبیت عام باشند و هم براى جشنواره معرف خوبى باشند و بتوانند جشنواره را بیش از پیش بشناسانند. در همین راستا به طور مثال در جشنواره دهم از دو هنرمند خوب خارج کشورمان شاهرخ مشکین قلم و شاهین نجفى دعوت کردیم و این هنرمندان به صورت افتخارى با ما همکارى کردند. ما فقط هزینه گروه شان را پرداختیم. جشنواره دهم ما، نه به اعتقاد من، بلکه به نظر عموم شرکت کنندگان، جشنواره ای بود که توانست آثار هنری مهم و قابل توجه ای را به نمایش بگذارد. به همین دلیل استقبال دوستداران تئاتر از جشنواره و گروه های هنری بی سابقه بود.
مدیر جشنواره تئاتر ایرانی هایدلبرگ در پایان می گوید باید به دو ویژگی دیگر جشنواره ما اشاره کنم. ابتدا حضور علی رضا درویشی طراح و نقاش برجسته در کنار ما و مسئولیت آفیش و طراحی پوستر تبلیغی جشنواره توسط او برای ما امتیاز مهمی است که خود را موظف به قدردانی از این هنرمند می دانم. از سوی دیگر حضور گروه های جوان و تازه نفس تئاتر که عموما در سال های اخیر از ایران به اروپا آمده اند ویژگى ارزنده ای ست که من به سهم خود از حضورشان خرسندم و مشارکت آنان در جشنواره مرا بیش از همیشه به ادامه کار جشنواره امیدوار می سازد.
۱- از سخنان آناتولی واسیلیو، کارگردان تئاتر روسیه و بنیانگذار مدرسه هنرهای دراماتیک مسکو، به مناسبت روز جهانی تئاتر را برای سال ۲۰۱۶.
۲- از گفته های بهزاد فراهانی بازیگر، کارگردان و نمایش نامه نویس پیشکسوت ایران به مناسبت روز جهانی تئاتر.
۳- پیش از این قرار بود در قسمت دوم این گفت وگو از پاسخ هنرمندان دیگر، بهرخ بابایی و سیما سید نیز استفاده شود که تا زمان تنظیم گفت وگوی موجود دیدگاه های این دو هنرمند به نگارنده نرسیده بود.
