پژوهشی در رابطه‌ی انسان و عدد در گذر تاریخ
بخش یکم
عدد از چه زمانی وارد زندگی انسان شد؟
برای این پرسش پاسخ دقیقی نتوانستم پیدا کنم، ولی نتیجه ی گمانه زنی ها این است که به احتمال، از زمانی که انسان توانسته یا مجبور شده انگشتانش را به دلایل و منظورهای گوناگون بشمارد با عدد آشنا شده باشد.
در گذر زمان، انسان رفته رفته دوران غارنشینی و شکار را پشت سر گذارد و وارد دوران کشاورزی و دامداری شد، روندی که میلیون ها سال به درازا کشید.
همراه با این دگرگونی ها، رویارویی تکراری با پدیده های طبیعی و خطرهای ناگهانی و تجربه، انسان را به دریافت نگرش و باورهای تازه ای همچون اعتقاد به نیروهای نادیدنی کشاند که سبب شد عددها به گونه ای نافذتر وارد زندگی او شود. در نتیجه، جمع و تفریق و شمارش و آمار به وجود آمد: یک گوسفند را آب برد؛ یک بره را گرگ خورد؛ دو اسب بیمار شدند که یکی مرد؛ حالا چند تا حیوان باقی مانده؟… از ۵ تا بچه هایم یکی برنگشته!
این تجربه های زمان بَـر، آگاهی هایی به بار آورد و دیدگاه های نوینی در اختیار بشر قرار داد و باورهای طبیعی و فراطبیعی پیدا شدند. در هر قبیله یا خانواده، انسانی سالخورده و روزگارآزموده که تجربه مندتر از دیگران بود، راهنما و مشکل گشای دیگران شد. ترس از ناشناخته ها و رویدادهای خطرآفرین – سیل و زلزله و رعد و برق – انسان را وادار ساخت تا به ملجایی پناه برد که او را از فراطبیعت و دنیای قدرت های نامریی آگاه سازد و به او پناه دهد. درمانگران و جادوگران قبیله ای به وجود آمدند که انسان هایی بودند هوشمندتر از دیگران. شاید تقسیم عددها به دو گروه خوب و بد (سعد و نحس) از همین جا آغاز شده باشد.
از سوی دیگر، تکرارهای طبیعی مانند برآمدن و فرو شدن هر روزی خورشید، پدید و ناپدید شدن و تغییر صورت ماه، و تغییرهای فصلی، به برخی از اعداد معنی ویژه ای بخشید (شمار روزهای برج و سال) که بُنمایه ی پیدایی گاهشمار گردید.
دانش امروزی ما نسبت به تاریخ زندگی انسان از هفت یا حداکثر ده هزار سال پیش از این فراتر نمی رود. اما می دانیم که در هزاره ها پیش از ظهور دین های رسمی بزرگ، دین های منطقه ای بسیاری در بخش هایی از زیستگاه های انسان ها رواج داشته و مردم عادی رهبر یا رهبران آنها را نماینده ی نیروهای نامریی جهان، یا واسطه ی آنها، می دانسته اند. برخی از مفاهیم پیوند خورده با عدد یا هویت عدد از همین دوره ها یا از شکم تعبیرها و معناسازی های همین رهبران روحانی آن روزگار سرچشمه گرفته و بعدها چه بسا که وارد کیش های رسمی نیز گشته است.
سرآغاز تقدس عددها
می گویند اندیشمندان سومری پایه گذار دانش اخترشناسی بوده اند و شناخت فلک ها یا آسمان های چندگانه (بعدها، هفتگانه) بر پایه ی نجوم سومری در شش هفت هزار سال پیش آغاز شده بود. به نوشته ی محمد معین در رساله ی تحلیل هفت پیکر نظامی، چنین به نظر می آید که نخستین قومی که به عدد “۷” توجه ویژه نشان داده، قوم سومر بوده است، زیرا آنها بودند که متوجه سیاره ها شدند و آنها را به عنوان خدایان انواع پرستش کردند. این را هم می دانیم که عدد “۷” برای آنها و آسوری ها مقدس بوده است. گویا آغازگر تقسیم برج یا ماه به هفته های هفت روزه نیز سومری ها بوده اند، که این نیز خود نمایانگر تقدس و احترام عدد “۷” نزد آنها بوده است. اخترشناسان بابلی عدد هفت را نشانه ی تکامل می دانسته اند زیرا ۷ ، ترکیب عددهای ۳ و ۴ است که به ترتیب، نمود مثلث و مربع در فضا می باشد. کیمیاگران هم بین هفت سیاره و هفت فلز زیر نسبت قائل بوده اند:
آفتاب طلا (می پنداشته اند که خورشید سیاره است)
ماه نقره
مشتری قلع
زهره مس
زحل سُرب
مریخ آهن
عطارد جیوه
“عدد ۷ در مذاهب و تاریخ جهان، در تصوف، و در سنن و آداب اهمیت زیاد داشته و شمار بسیاری از امور و مواضیع، هفت بوده است. مانند: هفت طبقه زمین، هفت طبقه آسمان، ایام هفته، هفت فرشته ی مقدس در نظر بنی اسراییل، هفت بار طواف بر گرد کعبه در دوره ی جاهلیت، هفت پروردگار آریایی نزد هندوان قدیم، هفت امشاسپند در مذهب زرتشت، تقسیم جهان به هفت کشور یا اقلیم، اعتقاد به هفت مقام و درجه ی مقدس در مهرپرستی، هفت ایزد در مذهب مانوی، هفت در و هفت طبقه ی دوزخ در قرآن، هفت شبانه روز بلای قوم عاد، هفت گاو فربه و هفت گاو لاغر که فرعون به خواب دید، هفت عضوی که در سجده باید بر زمین باشد، هفت بار تطهیر در قوانین طهارت، مراتب هفت گانه در مذهب اسماعیلیه، هفت شهر عشق و هفت مردان [ابدال] در تصوف. همه ی اینها و بسیاری از موارد دیگر که در افسانه های دیرین و سایر شئون تمدنی بشر دیده شده است، نشانه ی اهمیت فوق العاده ی عدد “۷” در نظر اقوام مختلف جهان است.” (لغتنامه ی دهخدا)
به هر روی، از زمانی که بشر به راز منظومه ی شمسی و سیاره های معتبر آن پی برد، عدد “۷” و “۱۲” جایگاه شاخصی در سلسله ی اعداد پیدا کردند. اعتبار عدد “۷” از هفت سیاره ی شناخته شده، و اعتبار عدد “۱۲” از گردش سالانه ی زمین به دور خورشید (به پندار آن روزگار، گردش خورشید به دور زمین) و رصد شدن خورشید در برج ها یا صورت های فلکی دوازده گانه مایه گرفته است. هفت سیاره عبارت بودند از: زحل (کیوان)، مشتری (برجیس)، مریخ (بهرام)، خورشید، زهره (ناهید)، عطارد (تیر)، و ماه.
عددهای ۱۱ و ۱۳ و ۴۰ نیز به مرور زمان مورد توجه قرار گرفته و اهمیت یافتند.
دین های بزرگ و فراگیری نیز که پس از دین های قومی و محلی در چندین هزاره پیش تر، یکی پس از دیگری پا به عرصه ی وجود نهادند، همه زیر تاثیر فرهنگ ها و اسطوره های قومی و محلی منزلت های ویژه ای برای عددهای خاصی قایل شدند که تا امروز همچنان پا برجا مانده است. هدف این نوشتار بررسی این عددهای ویژه است که برخی از آنها در زندگی امروزی نیز حضور دارند.
در بخش دوم می پردازیم به بررسی عدد “۷”
ادامه دارد
