نگاهی به شعر و اندیشه ی نانام در واپسین دفتر او “واژیسم”
بالزاک می گوید: “وقتی که با سبکی طبیعی روبرو می شویم هم جا می خوریم و هم به وجد می آییم چرا که بر خلف انتظارمان نه با یک نویسنده یا شاعر که با یک انسان روبرو شده ایم”. نانام در ۵ دفتر شعری که تاکنون منتشر کرده است (به ویژه در واپسین گزینه اش، واژیسم) حامل و ناقل این سبک طبیعی است.
در شعرهای او ما با ذهنی طرف هستیم که فرکانس های آفرینشی اش گستره ی عظیمی از تجربیات پخته و خام انسانی را در بر می گیرد. او از زندگی می نویسد: از جنگ و از عشق، از مادر و پدر، از کودکانی که دارد یا ندارد، از همسایگانش و دوستان و دشمنانش، از یهودی ها و مسیحی ها، از کمونیست ها، نازیها و آنارشیستها، از شغال و از عقاب، از نیوتون و از گالیله، از سکس و از خدا. سبک همیشه اجرا است و چون اجرا است در آن چیزی غیرطبیعی وجود دارد. به همین دلیل هم هست که سبک طبیعی نانام من و خوانندگانی مانند مرا به وجد می آورد- چرا که در گوشه کنار آن می توان انسانی را کشف کرد که آن قدر آزاد هست تا در بندهای ذاتی زبان و ادبیات همچنان طبیعی عمل کند:
“تخمی ترین اثر مرگ زندگی ست/ کتاب تخمی کم نخوانده ام/ اما این یکی خیلی تخمی ست/آنقدر تخمی ست/ که آدم در تخمی بودنش شک می کند .” (دفتر واژیسم، صفحه ۶۷)
جهانی چند لایه در حجمی اندک و بعد طنزی گزنده! گویی شاعر در خیابان به تو رسیده و چند جمله ای گفته و رفته است. اجرا در این حد. حتی تخیلات نیمه مذهبی نانام نیز ” ” (آنجا که مسیح را به عرش می برد یا بودا را بر تخت پادشاهی می نشاند) نشانی از سادگی و صمیمیت دارد. لحن خاکی و خیابانی است. او ما را پای منبر نمی برد، در کافه ای می نشیند تا با ما مست کند. از طریق این سبک و با استفاده از این لحن است که شعر نانام گونه ای خاص از بودن در جهان را ترجمه و تفسیر می کند: گونه ای بی حوصله اما مهربان، عزلت نشین اما بیگانه نواز، تغزل ستیز ولی رُمانتیک!
این تناقض ها و تضادها را همه ی ما در خود داریم. تفاوت شاید در این باشد که در شعر نانام اینها بی هیچ فاصله و تنشی گرد هم آمده و به توازن و توافق رسیده اند. نانام سازه را در ناسازه جستجو می کند و همین ناسازه است که بنیان فلسفی شعرهای او را می سازد. رابطه های بیرونی در کارهای او پیوسته در حال درونی شدند:
“مرگ هواست و مردن ما/ بادکنکی که از هوا خالی می شود. “ (دفتر واژیسم، ص ۳۹(
این استعداد برای حمله ی صاعقه وار به مفاهیم و تجربه ها هنری موثر و در عین حال کمیاب است. اندکند شاعران و نویسندگانی که بتوانند گلگفت را تبدیل به اثر هنری کنند. کارهای کوتاه نانام مرا به یاد تبلیغات تجاری موفق می اندازد. فقط اینجا هدف نه فروش یک کالا یا مفهوم که ویران کردن دیواری است که سنت بین ما و حقیقت جهان ساخته است:
“زبان دوم من فارسی ست/زبان اولم فراموشی/ و زبان مادری ام سکوت.” (دفتر واژیسم، ص ۳۰)
یا “زندگی کرست است/ پستان به خود آدم برمی گردد. ” (دفتر واژیسم، ص ۹۸)
کارهای نانام، چه آنها که در وجه عمده ی خود تمثیلی اند، چه آنها که ارتجالی و چه آنها که استدلالی، به طرز مفرطی موشکافانه و دقیقند- گویی شاعر وسواس دارد که در هر لحظه فرق بین ایده ها و واقعیات را به ما گوشزد کند و میان آنها مرز بکشد. از دید او طرح بهتر کردن یک چیز (بشریت مثلا- یک ایده) نباید به نابودی خود آن چیز( بشر – واقعیت) منجر شود. او سویه های نکبت بار و حتا اهریمنی تاریخ را در زندگی هر روزه ما می بیند و به همان سان گذشته و حال را مردود می شمارد:
سگ وفادار من بود واقعیت که هار شد/ نشسته ام/ تپانچه ای در دست/ و مرورش می کنم.
هر آینده ای را نیز که تنها بخواهد آینده باشد و به دگرگونی رادیکال نیانجامد رد می کند:
“کهنه ی تاریخ را باید عوض کرد”
شعر شاعرانی که جهان را دیگرگونه می خواهند معمولا به دگردیسی در زبان منجر می شود. آن کس که با جهانِ دم دست می ستیزد با زبانِ دم دست نیز می ستیزد. این دگردیسی در شعر نانام با خودآگاهی زبانی رخ می دهد. در کارهای او زبان به محدودیت های خود واقف و پیوسته در حال تلاش برای فراروی از آنها است. در این راستا است و به این دلیل که آنچه می نویسد در وجه غالب خود تجربی است: نانام نه فقط با واژه ها که با فرم و نحوه ی نگارش آنها هم آزمایشگاهی عمل می کند. اینجا نه فقط واژه مسخ می شود (“بطریسم”، “نسندلی” ، مثلنبا”) که حتی یک کاما یا نقطه نیز تبدیل به بهانه ای برای سرکشی زبانی می گردد (نگاه کنید به ص ۷۹ در “واژیسم” جایی که نانام نقطه های شعرش را حذف می کند تا غیبت ما در جهان را نمایش دهد ).
تجربیات زبانی نانام متنوعند و در بسیاری مواقع بازیگوشانه به نظر می رسند اما من در آن ها کمترین میزانی از شیطنت کودکانه نمی بینم. این شعرها از دید من به طور هولناکی برآمده از دردند. پرسش های نانام سوزانند و او برای یافت پاسخهایش، که هم جدی و هم فوری اند، مانند تنی که گُر گرفته، بر هر زمینی می دود، به هر آبی می زند و از هر موجودی کمک می خواهد. پاسخ هایی که تاکنون داده شده او را قانع نمی کند. او چیز دیگری می خواهد و حتا برایش مهم نیست که آن چیز دیگر وجود خارجی داشته باشد یا نه. او به دنبال یافت پاسخ های خود در پی جستجویش نیست بلکه می خواهد جواب هایش را از طریق جستجوی خود بیافریند:
…جستجویم را برداشتم و روانه ی نانام شدم/
… …دیدم به جایی نمیرسم…/ جستجویم را زمین گذاشتم و از آن خوردم/ سبک شدم/ باز هم خوردم/ سبکتر شدم/ باز هم/تمام شدم/حال دیگر گشتن بودم، خودِ گشتن. دفتر (“واژیسم، پیشواژه)
جدیت، شفافیت و شهامتی که نانام در شعرهای خود پیش رو می گذارد حاصل زندگی “کولی وار” او است. او حرفهایش را زندگی کرده است. نوشته هایش نه ناشی از تخیل یا تفکر محض که حاصل تجربه است. این بلا واسطه گی به ذهنی ترین شعرهای او نیز حسی از عینیت می بخشد و آن ها را واقعی- واقعی تر- می کند و این شاید جذاب ترین ویژه گی کارهای او باشد. یک شعر خوب نانام همانقدر به امر موجود نظر و اعتنا دارد که آن را نفی می کند و از آن می گریزد. بازی یا بستگی زندگی بستگی به میزان شهامت دارد. این اراده ی ما برای رد مولفه های سنت است که میزان آزادی فردی ما را تعیین می کند. نانام خانه ی جهان را از پای بست ویران می بیند و به دنبال مأوای دیگری است، نه تنها برای خود که برای همه ی آنانی که در این جهان رنج برده یا می برند. این اندیشه و عزم را در لابلای برگهای واژیسم ” ” به روشنی می توان دید:
اگر روزگارشان را از ابتدا با شاش شسته بودند/ بردگان/ امروز این همه نبودند . “ ” (دفتر واژیسم، ص ۱) برای آنان که در کار شناخت خود و در اندیشه ی دگرگون کردن جهان هستند شعر نانام چالشی خجسته است.
مهرداد شریفی، منتقد ادبی، دانشگاه ایندیانا
صفحه ی “واژیسم» در تارنمای نشر آفتاب : واژیسم https://aftab.pub
