ایرانگردی
در سال ۱۲۸۹ رودخانه زاینده‌رود خشکید. مردم در آن چاهی کندند به قرب سی زرع و آبی به زحمت می‌کشیدند برای مشروبات.
(تاریخ مسعودی)
دانشمند ایرانی سده پنجم هجری، ابوحاتم اسماعیل اسفزاری خراسانی، که برای نخستین بار در جهان پدیده‌های جوی و هواشناسی را در کتاب خود به نام آثار علوی (Meteorology)، گردآوری کرده، که او را به حق باید پدر دانش هواشناسی نام داد، درباره بخار و باران و برف و شبنم می‌گوید:
«هرگه که حرارتی از تابش خورشید یا از جوهر آتش به آب رسد، مدتی با او بماند، آب مستحیل شود، و از جای خود برخیزد، و به سوی بالا بر شود، آن را بخار گویند، چون گرما بر بخار مستولی شود، آن بخار جوهر هوا گردد. … و اگر برودتی بر آن بخار مستولی شود، جوهر آب گردد، و قصد زمین کند، آنگاه آن را باران گویند، پس اگر هوا ساکن بود، آن دانه‌ها خردباران (drizzle) بود و اگر متحرک بود، آن دانه‌های خرد به یکدیگر بپیوندند بزرگ گردند ((rain تا به رگبار رسند(shower). … و اگر برودتی به افراط بر آن غالب آید جوهر برف باشد … هرگاه که هوا سرد باشد و سرما بر بخار مستولی گردد، آن هوا آب شود و بر صورت قطره‌های آب از برگ‌ها بیاویزد، آن را شبنم (صقیع – dew ) خوانند …» .
وی همچنین مطالعات و بررسی‌هایی درباره چگالی آب‌های گوناگون از مناطق مختلف انجام داده است.
گفت ابری سیه چراست چو قیر
و ابر دیگر سپید رنگ چو شیر
ابر تیره دخان محترق است
بر چنین نکته عقل متفق است
و ابر کو شیرگون و درفام است
در مزاجش رطوبتی خام است
(حکیم نظامی-هفت پیکر)
ریاضی‌دان و مهندس بزرگ سده پنجم هجری، محمد بن حسین کرجی، دیدگاه‌های بسیار جالبی در اره آب‌شناسی دارد و در کتاب خود استخراج آب‌های پنهانی، انباط المیا الخفیه، به بررسی روش‌ها و قواعد مربوط به تشخیص آب‌های زیرزمینی می‌پردازد.
او می‌گوید: «خدای بزرگ در روی زمین آبی ساکن آفرید، که همچون گردش خون در بدن جانوران در جریان است. این آب با افزایش و کاهش بارندگی، افزون و کم نمی‌شود (چرخه آب در طبیعت) … این آب بیشتر شکاف‌های درون زمین را پر می‌کند، و تا آنجا که مانعی سخت در سر راهش وجود نداشته باشد، هر قسمت به قسمت دیگر می‌پیوندد … آب‌هایی که در زیر زمین قرار دارند نیز در بعضی مواضع مانند رودها جاری هستند و در بعضی موارد دیگر مانند دریا ساکن و آرامند.»
در نزهت‌نامه علایی، دانشنامه بزرگ فارسی، تالیف شهمردان‌بن‌ابی‌الخیر رازی، در سده ششم هجری، مطالب گوناگون و جالبی درباره آب‌شناسی آمده است.
آب، مد و جزر دریای پارس از عجایب است و به شبانه روز دو دفعه زیادت و نقصان گیرد، و در سیر ماه بسته است … و جای هست که مقدار پنجاه ارش زمین خشک به وقت مد آب، بالا گیرد به هر دفعتی، … .
ناوخدای، بزرگ بن شهریار رامهرمزی، دریانورد بزرگ ایرانی در سده چهارم هجری، که سفرهای اکتشافی فراوانی به شرق انجام داد، در کتاب بسیار جالبی به نام عجایب الهند، شرح کاملی از توفان‌های دریای هند، مانسون، ارائه نموده است. دریانورد معاصر او ابهره کرمانی نیز، که در آن روزگار هفت سفر دریایی به چین و شرق دور داشته است نیز، مانسون هند و تیفون چین (هاریکن‌ها یا سایکلون‌های شرق آسیا)، را در نوشته‌های خود شرح داده است. جیهانی، وزیر دودمان سامانیان نیز اطلاعات خویش را درباره این توفان و همزمانی آن با بادهای ۱۲۰ روزه سیستان، در کتابی گردآوری کرده است. سلیمان سیرافی و مهران وهب سیرافی از دریانوردان ایرانی سده سوم و چهارم هجری، که سفرهایی به چین و هند داشته‌اند، و همچنین سهل بن آبان دریانورد ایرانی سده ششم هجری که سفرهایی به هند و شرق افریقا داشته است، و سلیمان مهری دریانورد سده نهم هجری، نیز در سفرنامه‌های خود به باران‌های موسمی هند و منشا احتمالی آنها، اشاره کرده‌اند.
دانشمند ایرانی، ابوریحان بیرونی در کتاب تحقیق مال‌الهند درباره باران‌های موسمی (مانسون) چنین گفته است: «…. و زمین هند را بارانی است گرم به تابستان «برشکال» نام آن و هرچند که ناحیتی به شمال نزدیک‌تر باشد و از حجاب کوه‌ها دورتر، این باران در آن بیشتر می‌آید و به مدت درازتر…. و چهار ماه دوام گیرد همچون مشک شیر ریخته. … و این بدان است که این ابرها سنگین است و از روی زمین کم‌تر فرا می‌رود و چون با آن کوه‌ها برخورد آن کوه‌ها آن را درهم کوبد و بفشرد و بباراند و باران آن از آن نواحی تجاوز نکند … و هر ناحیتی را نصیبی است».
مسعودی مورخ ایرانی در کتاب التنبیه و الاشراف، به ذکر منشا رودها و دریاها پرداخته و از بسیار از پدیده‌های آبی سرزمین ایران، سخن رانده است. توصیف زیبا و دقیق ناصرخسرو در سفرنامه‌اش، از فانوس‌های دریایی (خشاب‌های) دریای پارس، نمایانگر دانش آب‌شناسی و دریانوردی ایرانیان است.
اشاره کوتاهی به این مساله چندان دور از تدبیر نیست که سد کوریت در نزدیکی طبس در خراسان جنوبی که در زمان هخامنشیان، در منطقه‌ای فوق‌العاده، ساخته شده و یکبار در زمان ساسانیان نوسازی و بار دیگر به فرمان و اندیشه خواجه نصیرالدین توسی، در اوج شکوفایی مکتب مراغه، دیواره آن، بر روی شالوده هخامنشیان، کاملا بازسازی شده است، با ارتفاع بیش از ۶۴ متر، بیشتر از شش صد سال، بلندترین سد جهان بوده است.
در دوران هخامنشیان بیش از ۶۰ سد در ایران ساخته شد و این جدای از پل- بند‌های این دوره است. در زمان ساسانیان پل و بند شوشتر با درازای بیش از پانصد متر ساخته شد. تاریخ نام سازنده این پل و همچنین سد شادروان (Shadervan) شوشتر را یک مهندس ایرانی به نام برانوش پارسی ثبت کرده است. پل‌دخترهایی که در سراسر ایران از جمله سروستان و میانه به چشم می‌خورند منسوب به آناهیتا، ایزدبانوی آب‌ها بوده‌اند.
اختراع سه نوع آسیاب آبی، نمایانگر دانش و بینش ژرف ایرانیان باستان در کلیه علوم از جمله آب‌شناسی است. نخست آسیاب تنوره یا آسیاب نورس یا آسیاب پره، با محوری عمودی و پره‌های قاشقی، دوم آسیاب چرخی که رومیان به آن آسیاب ویترویان نام نهادند، با محور افقی که نام مخترع آن را مهرداد ثبت کرده‌اند، و سوم آسیاب شناور، که با پره‌های بزرگ پارویی دوران می‌کرده است و در رودخانه‌های خراسان، خوزستان و میانرودان به تعداد زیادی ساخته شده بوده است، و بازمانده آن هنوز در شوشتر خودنمایی می‌کند.
دستگاه پالایش آب چغازنبیل (زنگه ویل ـ شهر زنگه)، نخستین و قدیمی‌ترین دستگاه پالایش آب در جهان است که برابر با قانون ظروف مرتبط آب گل‌آلود رودخانه کرخه را به آبی سالم و گوارا تبدیل می‌نموده است. و آب‌انبارهای کویری ایران هم که خود حدیث مفصلی است.
و این چکیده خود اندکی است از دانش آب‌شناسی ایرانیان که از دسترس چپاولگران زمانه و چنگ‌ورزان بیگانه در امان مانده و به ما رسیده. باشد که ما شایستگی و بایستگی میراث‌داری آنان را داشته باشیم.
به نام خدائی که آب آفرید
ز آب آورد زندگی را پدید
چو یزدان به گیتی ره نو گشاد
گیاه و دد و دام و مردم نهاد
همه تشنه آب پاک آمدند
از آن زنده بر روی خاک آمدند
دو ذره که با هم بیاهیختند
ز مهر و خرد درهم آمیختند
یکی آنکه جان را دهد زندگی
دگر آنکه سوزد به فرخندگی
