به پارس اندرون شارستان بلند
برآورد پاکیزه و سودمند
(فردوسی)
تندیس ۱۷۰۰ ساله شاپور نخست ـ یکی از بزرگترین مردان تاریخ جهان ـ بر فراز کوه سترگ و در دهانه غار شگفت‌انگیز شاپور چشم انتظار دیدار شماست. این تندیس ۷ متری ـ بزرگترین تندیس تاریخ ایران ـ برای گرامی‌داشت یاد شاپور بزرگ ساخته شد که متجاوزان رومی مرزهای غربی کشور را در دو نبرد سرنوشت ساز شکست داد و نه تنها ایران بلکه کل مشرق زمین را نجات داد. گردیانوس، فیلیپ و والرین (امپراتوران روم) در دو نبرد پیاپی، به خیال واهی تسخیر این خاک، با لشکری بیکران از لژیون‌های رومی به این سرزمین تاختند، اما جز شکست و خفت برای خود و روم حاصل به ارمغان نبردند. چهره شاهپور بزرگ در این تندیس بیانگر آرامش، اراده محکم، دلیری، شجاعت و خرد است.
دره سرسبز تنگ چوگان، در نزدیکی شهر کنونی کازرون، محل مناسبی برای ثبت دست‌آورد این نبردها و دیگر جنگ‌های شاپور بود. برترین مهندسان، معماران و هنرمندان جهان در «تنگ چوگان» گرد آمدند تا با بنا ساختن شهری زیبا، این پیروزی‌ها را بر دل سنگ خارا نقر کنند و ساخت تندیس ۷ متری شاپور ساسانی را در دهانه غار شاهپور می‌توان اوج هنر آنان به حساب آورد.
شهری که بیشاپور نام گرفت. «بیشاپور»، با شکوه‌ترین اثر دوران ساسانی، شهری با نقشه مستطیلی شکل، دو خیابان عمود بر هم، و دروازه‌های قرینه است. به علاوه، بیشاپور نخستین شهر باستانی دارای تاریخ مکتوب شهرسازی است؛ سنگ نبشته ای که با دو خط اشکانی و ساسانی بر روی ستون بنای یادبود بیشاپور حک شده است. از دیگر ویژگی های قابل توجه بیشاپور آتشکده آن است که با دیوار‌هایی به بلندای ۱۴ متر، بزرگترین آتشکده دوره ساسانی بشمار می‌رود. موزاییک های به دست آمده جزو زیباترین و ارزشمندترین گنجینه های موزه ایران باستان در تهران و موزه لوور پاریس هستند.
در روزگار باستان که شهرها از گسترش و درهم تنیدن روستاها تشکیل می یافتند، ایرانیان اندیشمند شهری مهندسی ساز و کم مانند طراحی کردند که تا یک هزار سال چون نگینی درخشان آذین‌بخش تمدن ایرانی در پارس بود. بیشاپور، بیشابور، به شاپور، بیشاور و «به اندیوشاپور» نام‌هایی است که به شهر شاهپور این کلان‌شهر نمونه دوران ساسانیان داده شده است. بیشاپور مرکز ایالت اردشیرخوره بوده است. این شهر و پیرامون آن موزه ای ارزشمند از آثار هنرمندان و فن سالاران دوران درخشان ساسانی است. بیشابور در سال ۲۲۶ میلادی، به دستور شاهپور یکم و توسط معماری به اَپَسای دبیر در منطقه‌ای پر آب و خوش آب و هوا در میانه راه تخت جمشید و تیسفون و نزدیک به شهر هخامنشی گازرگاه یا گازران (کازرون) ساخته شد.
سنگ نوشته اَپَسای دبیر
در یکی از ستون های۹ متری میدان مرکزی شهر بیشابور ( که بی شباهت به ستون های خورهه نیست) سنگ نگاره‌ای به دو نگارش به زبان‌های پهلوی و پارتی قرار داد. این خطوط به دستور اَپَسا، دبیر شاپور یکم ساسانی نگاشته شده است. نسخه پهلوی آن دارای ۱۶ سطر است و از نسخه پارتی که بسیار آسیب دیده، ۱۲ سطر برجای مانده است. سنگ نوشته با تاریخ آغاز می شود و سپس به دنبال آن آمده است که “اَپَسای دبیر به هزینه ی خویش پیکره ای از شاه را ساخته و شاه او را پاداش داده است”. این تندیس در میان ستون‌های یادبود شهر قرار داشته که به دست متجاوزان بیگانه از بین رفته است. تاریخ این سنگ نگاره مطابق با سال ۲۶۶ میلادی است.
چگونگی درج نام یک فرد از طبقه دبیران در کنار نام پادشاه، و این که او چگونه در مهم ترین بخش مهم ترین شهر آن زمان ایران زمین، نام خود را در دل سنگ به یادگار نهاده است، فرضیه جامعه با ساختار به شدت طبقاتی ساسانی را به چالش می‌گیرد.
نیایشگاه آناهیتا
نیایشگاه آناهیتا، ایزدبانوی آب‌ها، از ساختارهای مشهور شهر باستانی بیشاپور است. «… در کنار کاخ شاپور در دره بیشاپور اتاق چهارگوش بزرگی وجود دارد؛ که به نام نیایشگاه آناهیتای بیشاپور خوانده می‌شود. این نیایشگاه به صورت مکعبی بوده که هر ضلع آن نزدیک به ۱۴ متر است و از سنگ های تراشیده شده و بدون ملاط و دو جداره ساخته شده و به سبک معماری هخامنشی است که با بست های آهنی به یکدیگر پیوند خورده است. این نیایشگاه در فرورفتگی ۶ متری از روی زمین واقع شده و پلکانی از کاخ به آن متصل بوده است. نیایشگاه بدون سقف است و هدف این بوده که آب رودخانه شاپور که در فاصله ۲۵۰ متری آن جاری است به درون نیایشگاه آورده شده تا پس از جریان به درون نیایشگاه به وسیله کاریزی از آنجا خارج شود… ». دژ نگهبانی شهر شاهپور نیز، قلعه دختر نام دارد.
تنگ چوگان
تنگ چوگان، تنگه ای سرسبز و زیبا در نزدیکی شهر بیشاپور در کازرون است. رود شاپور از میان آن سرچشمه می‌گیرد، سنگ نگاره های نقش برجسته شاهان ساسانی مانند آنچه در نقش رستم و بیستون وجود دارد در پیرامون آن دیده می‌شود که برخی از آنها در جهان یگانه اند.
به چوگان خود چنان چالاک بودند
که گوی از چنبر گردون ربودند
(نظامی)
تنگ چوگان محل بازی سنتی چوگان، توسط شاهان ساسانی بوده است و غار پر آوازه شاهپور و تندیس (پیکره سنگی) زیبای شاهپور در میان دیوارهای غربی آن واقع شده است. سه روستای تنگ چوگان سفلی، علیا و وسطی به همراه باغستان‌ها و کشتزارهایی در پهنه ای میان دو کوه در برگیرنده تنگ چوگان قرار دارند.
در نخستین نقش برجسته شاپور اول در مرکز نقش و سوار بر اسب به تصویر کشیده شده است. سرنوشت سه امپراتور متجاوز رومی به تصویر درآمده است. جنازه گردیانوس در زیر پاهای اسب شاپور افتاده و دستان والریان به نشانه اسارت در دست شاپور قرار دارد. فیلیپ نیز در جلوی اسب شاپور زانو زده و تقاضای صلح دارد. افسران و نظامیان ایرانی در ۵ ردیف سوار بر اسب در پشت سر شاپور قرار دارند و سربازان و صاحب منصبان رومی نیز در ۵ ردیف در جلوی شاپور در حال حمل هدایا و پیشکش هایی برای او دیده می‌شوند. در این نقش برجسته ۱۱۵ پیکر دیده می‌شود که از این نظر رکورددار نقش برجسته های ایرانی به شمار می‌آید.
آن روز که شاهپور به زیر سم شبرنگ
انداخت به زانوی ادب والرین را
(بهار)
دومین نقش برجسته مربوط به پیروزی بهرام دوم بر تازیان بیابان‌گرد است. در این نقش برجسته بهرام سوار بر اسب در سمت چپ نقش قرار داشته و اعراب در حال راهنمایی توسط سرداران ایرانی به منظور پیشکش اسب و شتر در مقابل او دیده می شوند.
سومین نقش برجسته که کامل ترین و زیباترین نقش برجسته زمان ساسانی به شمار می‌آید مراسم دریافت فر ایزدی (حلقه شهریاری) توسط بهرام اول از اهورامزدا را به تصویر کشیده است. حکاکی این نقش برجسته بسیار هنرمندانه بوده و چین و چروک‌ها و حرکت لباس و …، همگی بسیار زیبا نشان داده شده اند. همه چیز در این نقش به شکل حیرت انگیزی تناسب دارد. حتی جزییات فیزیکی اسب و رگ های روی پای اسب نیز مشخص شده است.
نقش برجسته چهارم صحنه پیروزی بهرام دوم (و یا شاپور دوم- ذوالاکتاف) بر یاغیان را به تصویر کشیده است. در این نقش پادشاه در مرکز نقش نشسته بر تخت و به صورت روبرو به تصویر کشیده شده است در حالی که در سمت راست او سربازان و سرداران ایرانی به احترام ایستاده و اسرا و یاغیان در سمت چپ توسط سربازان ساسانی به حضور شاه آورده می‌شوند.
نقش برجسته پنجم که در سمت راست تنگه واقع شده و سالم ترین نقش برجسته در میان نقوش ۶ گانه است نیز به پیروزی شاپور بر دولت روم اختصاص دارد.
ششمین و آخرین نقش برجسته که آنهم در سمت راست تنگه و دقیقاً در کنار جاده واقع شده است متأسفانه بیشترین آسیب را در طی زمان دیده و بخش های بالای آن کمابیش از بین رفته است. در این نقش برجسته مراسم دریافت فر ایزدی (حلقه شهریاری) توسط شاپور نخست از اهورامزدا و همچنین پیروزی وی در جنگ با رومیان به تصویر کشیده شده است. در این نقش، زیر سم اسب مظهر اهورامزدا، اهریمن و زیر پای اسب شاپور، گردیانوس، امپراتور کشته شده، لگدمال می شوند. فیلیپ نیز طبق معمول جلوی اسب شاه زانو زده و تقاضای صلح و بخشش دارد.
ز چوگان او گوی شُد ناپدید
تو گفتی سپهرش همی برکشید
(فردوسی)
آثار تاریخی بیشابور در این چند مورد انگشت شمار خلاصه نمی شود و در نوشتاری دیگر به معرفی آنها نیز خواهیم پرداخت.
***
اَردِشیرخُورهّ
کوره ی اَردِشیرخُورهّ (یا کوره اردشیر) یکی از پنج کوره (بخش) فارس باستان بوده که منسوب به اردشیر بابکان است. در دوره ساسانی و آغازین اسلام این کوره از شیراز تا خلیج فارس و جزایر خارک و قشم، از شرق تا داراب‌گرد و از غرب تا بیشاپور و کازرون را در بر می گرفت. مناطق گور، خفر، میمند، سیراف و جزایر کیش و هندورابی در محدوده آن بود و پس از استخر بزرگترین کوره فارس به شمار می آمد. این بخش نامش را از شهر مرکزی و کرسی‌نشین خود شهر اردشیرخوره (گور) گرفته بود؛ شهری که اردشیر بابکان پیش از واپسین نبرد با اردوان پنجم در هرمزدگان بنیاد گذاشت و مرکز حکومت فارس را از استخر به آن انتقال داد.
